قرارداد سواپ در بازارهای مالی

آیا تا بحال نامی از معاملات سواپ به گوشتان خورده است؟ اگر با سواپ آشنایی ندارید پیشنهاد می‌کنم ابتدا مطالعه‌ای پیرامون معاملات پیمان آتی داشته باشید سپس ما را در این مقاله دنبال کنید.

قرارداد سواپ چیست؟

سواپ معامله‌ای است که در آن دو طرف مجموعه‌ای از جریان‌های نقدی با نوع پرداخت متفاوت را در آینده با هم مبادله می‌کنند. معمولا یک طرف معامله جریان نقدی را بر حسب یک متغیر تصادفی مثل نرخ ارز یا نرخ بهره و طرف دیگر بر اساس یک عامل ثابت مبادله می‌کند. البته گاهی نیز ممکن است هر دو طرف بر حسب نرخ متغیر معامله کنند.

اغلب استفاده از عنوان خریدار و فروشنده برای معاملات سواپ کاربرد ندارد. از همین‌رو طرف اول را پرداخت‌کننده بر حسب نرخ شناور/متغیر و طرف دوم را پرداخت‌کننده بر حسب نرخ ثابت می‌نامند.

در زمان توافق طرفین در اکثر معاملات سواپ پولی ردوبدل نمی‌شود. یعنی معامله در آغاز ارزشی ندارد اما تاریخ‌هایی برای مبادله جریانات نقدی تعیین می‌شود. این تاریخ‌ها را تاریخ تسویه یا تاریخ پرداخت می‌نامند. به مدت زمان بین دو تاریخ تسویه نیز دوره تسویه می‌گویند.

تاریخ خاتمه قراردادهای سواپ نیز کاملا مشخص است. در این تاریخ آخرین پرداخت توسط دو طرف انجام می‌شود. تاریخ خاتمه را می‌توان مانند تاریخ سررسید در بازار مشتقه دانست.

 اگر پرداخت‌هایی که در تاریخ‌های سررسید انجام می‌شود، بر اساس یک ارز یکسان باشد، منطقی است که خالص مبالغ پرداختی ردوبدل شود. در زمان تسویه کمتر پیش می‌آید که دو طرف اقدام به تحویل فیزیکی دارایی پایه کنند. معمولا تسویه به صورت نقدی انجام می‌شود. قراردادهای سواپ در بازار فرابورس و بر حسب نیازهای طرفین انجام می‌شود.

چون اکثرا پولی در ابتدای کار ردوبدل نمی‌شود، ریسک نکول همواره با این معاملات همراه است. ریسک نکول زمانی اتفاق می‌افتد که اطمینانی نسبت به پرداخت همه یا بخشی از مبلغ متعهد شده از سوی یکی از طرفین وجود نداشته باشد. در واقع این معاملات ریسک اعتباری دارند. چون نمی‌توان از معتبر بودن توافق بین دو طرف مطمئن بود.  

اگرچه سابقه این ابزار معاملاتی زیاد نیست اما اندازه بازار آن آن‌قدر بزرگ است که نتوان از اهمیت آن چشم‌پوشی کرد. با توجه به این که سواپ شامل مجموعه‌ای از پرداخت‌هاست می‌توان آن را حالت کلی‌تری از پیمان آتی در نظر گرفت.

انواع قراردادهای سواپ

قراردادهای سواپ نیز مانند ابزارهای بازار مشتقه بر این اساس که از چه دارایی پایه‌ای استفاده کنند، به انواع مختلفی تقسیم‌بندی می‌شوند.:

• سواپ نرخ بهره: در این قرارداد دو طرف مبلغ بهره را بر اساس ارز یکسانی مبادله می‌کنند. در نتیجه در تاریخ‌های تسویه خالص ارزش معامله ردوبدل خواهد شد. در سواپ نرخ بهره دو طرف می‌توانند مبالغ را بر حسب بهره متغیر پرداخت کرده یا یکی بر حسب بهره متغیر و دیگری بر حسب بهره ثابت پرداخت کند. در صورتی که هر دو طرف بر اساس بهره ثابت پرداخت کنند، با توجه به یکسان بودن ارز، جریانات نقدی که مبادله خواهد شد، کاملا یکسان بوده و معامله معنا ندارد. در این قرارداد نیازی به پرداخت مبلغ اسمی مبادله در زمان عقد قرارداد وجود ندارد.

• سواپ ارزی: در این معامله در زمان عقد قرارداد مبالغی بر حسب ارزهای مختلف بین طرفین ردوبدل می‌شود که این موضوع به پوشش ریسک در برابر نوسان ارزهای مختلف کمک می‌کند. همچنین از آن‌جا که مبالغ پرداختی در تاریخ‌های تسویه نیز بر حسب ارزهای مختلف است، مبادله خالص ارزش معامله معنا ندارد و دو طرف باید مبالغ توافق شده را برحسب ارز توافق شده بپردازند.
  
• یکی از رایج‌ترین و قدیمی‌ترین معاملات سواپ ارزی، معاملات ثابت به ثابت است که در آن یک طرف متعهد به پرداخت نرخ ثابتی بر اساس یک ارز و طرف دیگر متعهد به پرداخت نرخ ثابتی بر اساس ارز دیگری است.
• نوع دیگر معاملات، سواپ ثابت به شناور است. در این معامله یک طرف متعهد به پرداخت نرخ ثابتی بر اساس یک نوع ارز و طرف دیگر متعهد به پرداخت نرخ شناوری بر اساس ارز دیگری است.
• سواپ شناور به شناور نیز وجود دارد که در آن هر دو طرف متعهد به پرداخت نرخ شناوری از ارزهای مختلف هستند.
  
• سواپ سهام: در این معاملات که ملاک پرداخت‌ها، بازده یا شاخص سهام است، علاوه بر بازده حاصل از سود نقدی، بازده سود سرمایه‌ای هم لحاظ می‌شود. سواپ سهام معمولا توسط مدیران سبد سرمایه‌گذاری استفاده می‌شود. مثلا در ازای دریافت مبلغ مشخصی متعهد می‌شوند که بازده شاخص کل را پرداخت کنند.
  
• سواپ نرخ بازده کل: در این معامله دو طرف توافق می‌کنند که یکی از طرفین بهره متعلق به دارایی پایه و هر نوع افزایش یا کاهش ارزش آن دارایی را مالک شود و طرف دیگر وجوه ثابت یا شناوری را از طرف دیگر دریافت کند که این وجوه معمولا ارتباطی با دریافتی‌های طرف اول ندارد. این قرارداد به طرف اول کمک می‌کند تا از دارایی بدون درج در ترازنامه بهره ببرد و طرف دوم نیز می‌تواند دارایی را در مقابل نوسانات قیمت پوشش دهد.

اما شاید بپرسید که چرا به جای استفاده از سواپ، دارایی پایه خریداری نمی‌شود؟ پاسخ روشن است. در درجه اول در قرارداد سواپ لزومی به تامین مالی برای خرید دارایی پایه وجود ندارد و می‌تواند تنها مبلغی را به ازای دریافت بازده ناشی از دارایی پایه بپردازد. همچنین خریدار سواپ می‌تواند از تلاش فروشنده برای تهیه بهترین دارایی پایه سود ببرد.

• سواپ نکول اعتباری: این قرارداد بیشتر توسط موسسات مالی استفاده می‌شود. زیرا آن‌ها همواره در برابر ریسک نکول و عدم بازپرداخت اقساط از سوی مشتریان خود آسیب‌پذیر هستند. در این قرارداد موسسه مالی نقش خریدار سواپ را ایفا می‌کند و با یک موسسه بیمه‌ای به عنوان فروشنده سواپ توافق می‌کند.
  که در تاریخ‌های مشخصی مبلغی مشخصی را به شرکت بیمه بدهد و شرکت بیمه نیز متعهد می‌شود تا در صورت عدم پرداخت اقساط از سوی مشتریان، وجوه را تا سقف توافق شده بین طرفین برای موسسه بانکی جبران کند. در این قرارداد خریدار مبالغی را به صورت دوره ای پرداخت می‌کند و فروشنده نیز به پرداخت مبلغ مشخصی در آینده، در صورت بروز حادثه (مانند نکول) متعهد می‌شود.

در این قرارداد خریدار مبالغی را به صورت دوره ای پرداخت می‌کند و فروشنده نیز به پرداخت مبلغ مشخصی در آینده، در صورت بروز حادثه (مانند نکول) متعهد می‌شود.

مهم‌ترین تفاوت بین سواپ بازده کل و سواپ نکول اعتباری اینست که در سواپ بازده کل از دارایی در برابر کاهش ارزش محافظت می‌شود اما در سواپ نکول اعتباری دارایی در برابر بروز یک حادثه حفظ می‌شود.

• ６.  سواپ کالا: این قرارداد بسیار رایج است و هدف آن تثبیت قیمت خرید/فروش کالا است.

سواپ کالا را می‌توان برای کالاهای غیرقابل ذخیره‌سازی مانند آب‌وهوا یا برق نیز استفاده کرد که در این حالت وجوه پرداختی بر حسب معیارهای خاصی می‌باشد. مثلا برای سنجش آب‌وهوا از میزان بارش یا دما کمک می‌گیرند. سواپ نفتی نیز از همین نوع قرارداد و رایج‌ترین سواپ کالا است.

مثال‌هایی از قراردادهای سواپ

اگر درک معاملات سواپ برایتان دشوار است، به این مثال‌ها توجه کنید:

نمونه‌ای از معاماه سواپ ثابت به شناور

فرض کنید شرکتی از یک بانک وام گرفته که نرخ آن بر اساس لایبور است. پس شرکت مبلغ ثابتی را دریافت کرده و موظف است مبلغ متغیری (نرخ لایبور) را پرداخت کند. در این‌جا شرکت برای پوشش ریسک خود وارد قرارداد سواپ با بانک دیگری می‌شود که در آن مبالغ ثابتی را پرداخت و نرخ لایبور را دریافت می‌کند. بنابراین شرکت مذکور از یک‌سو با بانکی که وام گرفته طرف است و از سویی دیگر با بانکی که در بازار سواپ فعال است، اما برآیند کلی این دو، اینست که نرخ لایبور را مستقیماً از یکی از بانک‌ها دریافت و به دیگری پرداخت می‌کند، درواقع ریسک تغییرات نرخ لایبور را پوشش داده و پرداخت‌هایش را در دو طرف به پرداخت‌های ثابت تبدیل می‌کند.

نمونه‌ای از سواپ نکول اعتباری

فرض کنید یک موسسه مالی برای پوشش ریسک نکول خود با یک شرکت بیمه قرارداد می‌بندد که در آن مبالغ دوره‌ای ثابتی را پرداخت کند. شرکت بیمه نیز متعهد می‌شود تا در صورت عدم پرداخت اقساط از سوی مشتریان، تا سقف ۸۰٪ را جبران خواهد کرد.

نمونه‌ای از سواپ کالا

 شرکت‌های هواپیمایی برای خرید سوخت موردنیاز خود در آینده وارد قرارداد سو‌اپ می‌شوند. طی قرارداد آن‌ها مبالغ ثابتی را به طرف مقابل سواپ پرداخت کرده و در عوض، طرف مقابل هم مبالغی را بر مبنای قیمت سوخت به آن‌ها می‌پردازد. همچنین استفاده از سواپ برای تثبیت قیمت طلا، فلزات گران‌بها، نفت و گاز طبیعی نیز بسیار متداول است.

نمونه‌ای از سواپ ارزی

فرض کنید شخصی در یک معامله نقدی با پرداخت هزار یورو مبلغ ۱۳۰۰ دلار از بانکی خریداری می‌کند. بانک برای حفظ سبد دارایی‌های ارزی، باید مقدار دلار فروخته شده را برگرداند. به همین دلیل طی یک معامله سواپ، مبالغی را پرداخت و نرخ ثابتی از دلار را دریافت می‌کند. در این معامله، بانک علاوه‌بر به دست آوردن سود حاصل از فروش دلار، با استفاده از سواپ، ارز خود را از ریسک تغییر ارزش دلار حفظ می‌کند.

نمونه‌ای از سواپ نرخ بهره

فرض کنید بانکی توافق می‌کند که در بازه ده ساله نرخ ثابت ۵٪ را برای یک میلیون تومان بپردازد و شرکت مقابل نیز می‌پذیرد که نرخ اسناد خزانه یکساله را علاوه بر ۱٪ پرداخت کند. بدین تریتب هر دو طرف می توانند علاوه بر تامین مالی، خود را در برابر نوسانات نرخ بهره مقاوم کنند.

چگونه از قرارداد سواپ خارج شوم؟

اگر اوراق قرضه خریده باشید یا در در بازار آتی فعالیت کرده باشید، با بازخرید اوراق یا بستن قرارداد قبل از سررسید آشنایی دارید. اما سوالی که در اینجا مطرح است اینست که قرارداد سواپ که دارای چند تاریخ تسویه است را چگونه باید بست؟ این امر به شیوه‌های مختلفی انجام می‌شود که در ادامه هر یک را بررسی می‌کنیم:

• خالص جریان‌های نقدی که در آینده ردوبدل خواهد شد، در زمان حال ارزش بازاری مشخصی دارد. این ارزش را می‌توان در طول عمر قرارداد نیز محاسبه کرد. با مبادله ارزش معامله به طرف مقابل می‌توان از قرارداد سواپ خارج شد. اما این روش نیازمند جلب رضایت طرف دیگر معامله است. مگراین‌که در زمان عقد قرارداد شرایط تسویه قبل از سررسید را تعیین کرده باشید.
  
• راه دیگری برای پایان دادن به معاملات سواپ، ورود به یک قرارداد سواپ دیگر با موقعیت معکوس است. مثلا اگر شرکتی وارد یک قرارداد سواپ شود که در آن شرکت در ازای دریافت مبالغی بر حسب نرخ لایبور، مبالغ ثابتی را بر پایه نرخ بهره ثابت به طرف مقابل پرداخت کند. در صورتی که شرکت بخواهد قبل از سررسید قرارداد، به آن خاتمه دهد می‌تواند وارد یک قرارداد سواپ دیگر می‌شود که تاریخ سررسید آن با قرارداد قبلی یکسان است و در آن بهره ثابت را دریافت و بهره شناور را پرداخت می‌کند. در این صورت موقعیت شرکت در معامله سواپ بسته می‌شود.
  
• روش دیگر بستن معاملات سواپ، اینست که قرارداد را به شخص سومی بفروشیم. این کار نیاز به توافق طرف مقابل داشته و البته چندان رایج نیست.
• روش آخر نیز استفاده از اختیار معامله است. در این حالت از اختیار معامله‌ای استفاده می‌کنیم که دارایی پایه آن یک قرارداد سواپ است. با توجه به این که دارنده اوراق اختیار نسبت به ورود به معامله اختیار دارد، می‌تواند اختیار خود را برای ورود به معامله یا ورود به یک موقعیت معکوس حفظ کند.