آشنایی با بازار بورس کالا در ایران

اگر در بورس اوراق بهادار فعالیت داشته باشید، احتمالا نام بازار بورس کالا یا سهام کالا هم به گوش شما خورده است و حتما این سوال برای شما به وجود آمده که منظور از بورس کالا چیست و در بورس کالا چه چیزهایی معامله می‌شود؟ اگر علاقه‌مند به آشنایی بیشتر با این بازار کمتر شناخته شده دارید، در ادامه با ما همراه باشید.

بازار بورس، دنیای گسترده و وسیعی دارد که خود به چهار بازار کوچک‌تر تقسیم می‌شود؛ بازار بورس، فرابورس، انرژی و کالا. در این مقاله کمی بیشتر از بازار بورس کالا حرف می‌زنیم و برایتان شرح می‌دهیم که این بازار دقیقا چطور بازاری است و کالاهای داد و ستد شده در آن شامل چه چیزهایی می‌شوند.

بورس کالا چیست؟

بازار سنتی کالا نقاط منفی مختلفی دارد از قبیل عدم وجود کنترل صحیح و دقیق معاملات و همچنین نوسانات قیمت. به عبارتی مکان و مکانیزم مشخصی برای خریداران و فروشندگان کالا فراهم نیست که این باعث می‎شود قیمت کالا به تعادل نرسد و نوساناتی را تجربه کند. بعلاوه، آن طور که باید کالاها از نظر کیفیت و دیگر معیارها کنترل نمی‎شود.

مثلا فرض کنید که می‎خواهید مقدار زیادی زعفران خریداری کنید، و با قیمت‎های مختلفی از فروشنده‎های مختلف مواجه می‎شوید که حتی آشنایی با کیفیت و اصالت محصول هم ندارید. بالاخره مجبورید که به یک فروشنده و محصولش با سردرگمی اعتماد کنید. اینجاست که نیاز به سیستم نظام‎مند به‎نام بورس کالا حس می‎شود.

بازار بورس کالا هم مثل دیگر بازارهای حاضر در بورس سازمان یافته است و در آن کالاهای مشخص شده‌ای خرید و فروش می‌شوند.

این بازار با هدف برطرف کردن نقاط ضعف و کمبودهای بازار سنتی به وجود آمد؛ بازاری که هدفش توسعه مبادلات کالایی و اضافه کردن کاربران بیشتر به منظور ایجاد بستری جامع و کامل بود.

مشابه با بورس سهام، بورس کالا بازاری است منسجم و سازمان یافته است که در آن یک سری کالای معین طبق اصول و قوانین مشخص، از طریق کارگزاران، میان عرضه کنندگان و تقاضاکنندگان مبادله می شود. نکته حائز اهمیت این است که در بورس کالا معمولا کالاهای خام و فرآوری نشده مانند زعفران، پنبه، فلزات و… معامله می‎شوند.

بازار بورس کالا، از چهار زیر مجموعه مهم تشکیل می‌شود. بازارهای «فرعی»، «بازار مشتقه بورس کالا»، «مالی» و اصلی‌ترین آن‌ها، بازارِ «فیزیکی» که هر یک شامل اجزای کوچک‌تری می‌شوند. محصولات شیمیایی و پتروشیمی، محصولات صنعتی، معدنی و کشاورزی زیر مجموعه بازار فیزیکی قرار می‌گیرند و با اهمیت‌ترین زمینه‌های فعالیت بورس کالا را تشکیل می‌دهند.

بازار فیزیکی در بورس کالا

بازار فیزیکی با این قصد شکل گرفت که تولیدکنندگان و مردم بتوانند با سازوکارهایی کامل و پیشرفته‌تر از بازارهای سنتی، کالاهای فیزیکی مورد نظرشان را خرید و فروش کنند. این بازار با هدف فراهم آوردن فضایی مناسب برای عرضه کنندگان کالا به وجود آمد. عرضه کنندگان صنایع بالادستی و پایین دستی و همچنین مواد خام ارزشمندی از جمله محصولات پلایشگاهی، کشاورزی و فلزات.

بازار فرعی در بورس کالا

بازار فرعی شباهت فراوانی با بازار فیزیکی دارد و ماهیت اصلی آن از نظر تحویل کالا و ساز و کار قانونمند و مشابه بازار فیزیکی است. در واقع تنها علتی که بازار فرعی و فیزیکی را از یکدیگر جدا و متمایز می‌کند، بهرمند کردن طیف وسیع‌تری از بازار کالایی کشور است. افرادی که می‌خواهند از مزایای بورس کالا استفاده کنند، می‌توانند در بازار فرعی با قوانین ساده‌تری در خصوص پذیرش کالا، وارد بازار بورس شوند. کالاهای کشاورزی، صنعتی، فلزی، معدنی، شیمیایی، پلیمر، اموال غیر منقول و ضایعات و مستعملات در زیر گروه بازار فرعی جای می‌گیرند.

بازار مشتقه در بورس کالا

بازار مشتقه جدیدترین زیر مجموعه بازار بورس کالا است. بازاری که با توجه به نیازهای بازار و ماهیت خاص برخی کالاها به وجود آمده است. این بازار با کمک اوراق مشتقه، سبک جدیدی از بازار را شکل داده و طیف جدیدی از سرمایه داران را وارد بازار کرده است. اوراق مشتقه بورس کالا شامل «قراردادهای آتی» و «قراردادهای اختیار معامله» می‌شوند. روش کار بازار مشتقه به این صورت است که در ابتدا یک دارایی مشخص به عنوان دارایی پایه معرفی شده و قراردادها روی آن منتشر و تعریف می‌شوند. محصولات ارزشمند کشاورزی مثل زعفران، پسته و زیره، فراورده‌های نفتی، انواع فلزات و سکه، همگی می‌توانند به عنوان یک دارایی پایه انتخاب شوند. بازار مشتقه طیف وسیعی از افراد را به سرمایه‌گذاران خرد تبدیل خواهد کرد. دو قرارداد تعریف شده در بازار مشتقه شامل مزایای قابل توجهی می‌شوند؛ مزایایی از جمله پوشش دادن ریسک، امکان خرید و فروش استقراضی دارایی‌ها و همچنین تضمین معاملات به وسیله اتاق پایاپای بورس.

بازار مالی در بورس کالا

«سلف موازی استاندارد»، «گواهی سپرده کالایی» و «صندو‌ق‌های کالایی» سه زیر مجموعه اصلی، بازار بورس مالی هستند. هدف از ایجاد این بازار هم جذب هر چه بیشتر سرمایه گذار است، سرمایه گذارانی با سرمایه‌هایی سرگردان. این سرمایه‌ها می‌توانند در جهت تامین مالی تولید، به کار گرفته شوند و بخشی از بورس کالای کشور را شکل بدهند. برای بازار مالی ابزارهای مختلفی در نظر گرفته شده که هر کدام با توجه به ماهیت همان بازار و کالاهای قابل معامله‌ای که دارد، تعبیه شده‌ و به وجود آمده‌اند.

مزایای سرمایه گذاری در بورس کالا کدامند؟

بطور خلاصه مزایا و کارکردهای بورس کالای ایران را می توان موارد زیر دانست؛

1. کالاهایی که در بازار بورس مورد معامله قرار می‌گیرند، تحت نظارت هستند و هزینه آن‌ها به صورت مدیریت شده و سازمان یافته انتقال پیدا می‌کند.
2. در این بازار نمی‌توان کالای معیوبی را به خریدار تحویل داد.
3. نرخ‌های تعیین شده در بازار بورس کالا عادلانه هستند و بر اساس عرضه و تقاضا تعیین می‌شوند.
4. در بازار بورس کالا نمی‌توانید به طور صوری خرید و فروش کنید، چرا که تمام معاملات شفاف هستند و زیر ذره بین مقام‌های دولتی و سهامداران صورت می‌پذیرند.
5. اگر فروشندگان یا خریداران به تعهدات خود پایبند نباشند، مجبور به پرداخت خسارات خواهند شد.
6. فروشندگان در بازار بورس نیازی به تبلیغات کالاهای خود پیدا نمی‌کنند، چرا که بورس کالا، محصولات فروشندگان را به صورت رایگان به خریداران خارجی و داخلی معرفی خواهد کرد.
7. در این بازار عرضه و تقاضا به صورت سازمان یافته انجام می‌شود و ریسک نوسانات آتی قیمت‌ها مدیریت می‌شوند.
8. بر اساس اسناد صادر شده توسط کارگزاری ها مبنی بر انجام معاملات، بانک‌ها با سرعت بیشتری به خریداران وام داده و آن‌ها را از جهت مالی تامین می‌کنند.
9. معامله در بازار بورس کالا دریچه‌ای به سمت دنیای پیشرفته‌تر و مکانیزه شدن معاملات خواهد بود.
10. با نگاهی به قیمت معاملات صورت گرفته، می‌توانیم وضعیت و روند اقتصادی کشور را تحلیل کنیم و بر اساس نتایج حاصل آمده، بهترین تصمیم‌ها را اخذ کنیم.
11. مطابق ماده 6 قانون توسعه، 10 درصد از مالیات درآمد حاصل از فروش کالاها در بورس کالا از پرداخت مالیات معاف خواهند شد.

معایب و محدودیت های معامله در بورس کالا

1. بعضی از کالاهای معرفی شده در بازار بورس کالا به صورت سبد عرضه می‌شوند؛ این یعنی برای خریدار امکان انتخاب وجود ندارد.
2. عرضه کنندگان موظف هستند در بازار بورس کالا، بدون وقفه کالا ارائه دهند. در صورت توقف عرضه کالا، عرضه کنندگان مربوط از بازار بورس کالا اخراج خواهند شد.
3. اگر جز کسانی هستید که دل خوشی از پرداخت مالیات ندارند، بازار کالا مناسب شما نخواهد بود؛ چرا که این بازار محل خوبی برای فرار مالیاتی نیست.
4. خریداران نمی‌توانند از حجم مشخص شده‌ای کمتر خرید کنند.

دلایل پیدایش بازار بورس کالا

با بررسی روند حضور و پیشرفت بورس‎های کالا در جهان پی می‎بریم که این بازارها از قرن 19 به بعد ایجاد شده است تا محدودیت ها و مشکلات و موانع موجود در بازار سنتی کالا را به حداقل برساند. به عبارت دیگر، نارسایی های بازار سنتی در نوسانات و عدم شفافیت قیمت و همچنین نبود تضمین های لازم برای معامله گران مهمترین دلایل پیدایش بورس کالا در جهان بوده است. بدین ترتیب سالهاست که تعداد زیادی بورس کالا در سراسر جهان دایر است که نمونه‎هایی از قدیمی ترین آنها عبارتند از:

• بورس تجاری شیکاگو (CME) با بیش از170 سال سابقه
• بورس فلزات لندن (LME) با 150 سال سابقه
• بورس کالای نیویورک (NYMEX)
• بورس کالای توکیو (TOCOM)
• بورس کالای شانگهای (SHFE)
• بورس کالای هند (MCX)

تاریخچه بازار بورس کالا در ایران

پیدایش بورس کالا در ایران به 16 سال قبل برمی‎گردد. در راستای تحقق اهداف برنامه سوم و چهارم توسعه، که مطابق با آنها شورای عالی بورس موظف به راه‌اندازی و گسترش بورس‌های کالایی در ایران شناخته شده بود، بورس فلزات به عنوان نخستین بورس کالا در ایران، در شهریور ۱۳۸۲ و بورس کالای کشاورزی در شهریور ۱۳۸۳ آغاز به فعالیت نمودند.

طبق قانون بازار اوراق بهادار ایران و با تصویب شورای عالی بورس، شرکت بورس کالای ایران در آذر 1385 که شامل بورس فلزات و بورس کالای کشاورزی بود تشکیل شد و پس از پذیره نویسی و برگزاری مجمع عمومی، فعالیت خود را تحت نظر سازمان بورس و اوراق بهادار شروع کرد.

در حال حاضر بورس کالای ایران در حوزه های ذیل فعالیت می کند:

• فلزات و مواد معدنی (کانی‌های فلزی)
• محصولات شیمیایی و پتروشیمی
• محصولات کشاورزی
• معاملات آتی

کلام پایانی

بازار بورس کالا ابزارها و بازارهای جدیدی را در اختیار سرمایه‌گذاران قرار می‌دهد. بازارهایی که علاوه برجذب سرمایه برای بخش‌های مختلف، مکانی امن و جدید را برای سرمایه گذاران فراهم می‌آورد. بازاری که قانونمند است و شفافیت کافی را برای هر دو سر معامله به ارمغان آورده است. علاوه بر این بازار بورس کالا، نقاط منفی بازار سنتی را حذف می‌کند و بر روی معاملات، نوسانات قیمت و کیفیت کالا کنترلی دقیق اعمال می‌کند. بازار بورس کالا با ایجاد سیستمی نظام‌مند، پرشی بزرگ از بازار سنتی به بازار پیشرفته را رقم زده است.