آشنایی با قراردادهای پیمان آتی در ایران

در پیمان آتی یا forward contract دو طرف معامله توافق می‌کنند که یک دارایی با ویژگی‌های مشخص را با قیمتی مشخص در زمانی مشخص در آینده مبادله کنند. در نگاه اول شاید پیمان آتی شبیه به قراردادهای آتی به نظر بیاید اما در حقیقت این گونه نیست. این دو قرارداد اگرچه در نام و ویژگی‌هایی با هم مشترکند، اما تفاوت‌هایی نیز دارند، که آن‌ها را از یکدیگر متمایز می‌کند. قبلا در مقاله قرارداد آتی چیست به برخی از این تفاوت‌ها پرداختیم. در این مقاله به طور ویژه به پیمان آتی خواهیم پرداخت.

پیمان آتی چیست؟

در پیمان آتی، دو طرف معامله توافق می‌کنند که یک دارایی با ویژگی های مشخص را در زمانی مشخص در آینده معامله کنند. قیمت دارایی که قیمت تحویل نیز نامیده می‌شود، در زمان عقد قرارداد(نه در آینده) تعیین می‌شود. پیمان آتی یکی از قراردادهای بازار مشتقه است و مانند دیگر قراردادهای این بازار، تمام شرایط معامله از زمان و مکان تحویل کالا تا مشخصات و قیمت دارایی باید به طور دقیق مشخص شود. با توجه به این که تمام شرایط باید مورد توافق دو طرف باشد، می‌توان گفت که این قرارداد، بر اساس نیاز معامله‌گران، انعطاف پذیری بیشتری نسبت به قراردادهای آتی از خود نشان می‌دهد و این موضوع را می‌توان ویژگی منحصر بفرد پیمان آتی به شمار آورد.

در واقع پیمان آتی بازاری است که مقررات خاصی در آن وجود ندارد. هر معامله‌ای که با تعهد طرفین برای مبادله دارایی در زمان آینده رخ دهد، می‌تواند یک پیمان آتی باشد. یعنی پیمان آتی را می‌توان یک قرارداد خصوصی بین دو طرف دانست. پس استاندارد خاصی برای معاملات آن وجود ندارد و طبیعی است که آمار دقیقی از این معاملات نیز دردسترس نباشد.

سودآوری پیمان آتی

سوددهی پیمان آتی مانند دیگر قراردادهای بازار مشتقه است. با توجه به این که قیمت در زمان عقد قرارداد تعیین می‌شود، اگر در زمان سررسید و تحویل دارایی، قیمت از آن‌چه توافق شده بود بالاتر رود، خریدار می‌تواند کالا را با قیمت پایین‌تری خریداری کرده و با قیمت بالاتری بفروشد و از تفاوت قیمت‌ها به سود برسد. یا فروشنده کالا می‌تواند برای کالاهایی که نوسان قیمت زیادی دارند، با انگیزه پوشش ریسک، از پیمان آتی استفاده کند.

شرایط تسویه پیمان آتی باید در زمان عقد قرارداد به توافق طرفین برسد. در واقع دو طرف می‌توانند دو روش را برای پرداخت انتخاب کنند. این که خریدار قیمت توافق شده را بپردازد و فروشنده نیز دارایی مشخص شده را تحویل دهد یا این که تنها ارزش نقدی خالص معامله بین دو طرف ردوبدل شود.

انواع پیمان آتی

پیمان آتی یکی از ابزارهای بازار مشتقه است. بنابراین از یک دارایی پایه برای قیمت‌گذاری استفاده می‌کند. حال این که چه چیزی به عنوان دارایی پایه انتخاب شود و شرایط آن چگونه باشد، باعث به وجود آمدن انواع مختلف پیمان آتی می‌شود که در ادامه به آن‌ها می‌پردازیم.

پیمان آتی سهام

پیمان اتی سهام درباره خرید یک تک سهم یا سبدی از سهام و یا قراردادهایی بر روی شاخص سهام می‌باشد. یعنی از سهام به عنوان دارایی پایه این قراردادها استفاده شده و تغییرات قیمت سهام یا شاخص مد نظر خواهد بود.

پیمان آتی اوراق قرضه

این قراردادها نیز مانند سهام بوده و می‌تواند روی تک ورقه قرضه یا سبدی از اوراق قرضه و یا شاخص اوراق قرضه اعمال شود. تفاوتی که این معاملات با پیمان اتی سهام دارند، در تفاوت سهام و اوراق قرضه می‌باشد. از آن‌جا که اوراق قرضه خود دارای سررسید هستند، پیمان آتی آن باید قبل از تاریخ سررسید اوراق قرضه انجام شود. هم‌چنین اوراق قرضه دارای شرایطی مانند قابلیت بازخرید شدن، قابل تبدیل بودن و ریسک ورشکستگی هستند که در شرایط پیمان آتی باید به آن‌ها نیز توجه شود.

پیمان آتی نرخ بهره

افرادی که در معرض ریسک نرخ بهره قرار دارند و می‌خواهند خود را در برابر نوسانات نرخ بهره محفوظ نگه دارند، یا کسانی که علاقه‌مند به نوسانات نرخ بهره هستند و می‌خواهند از این نوسانات به سود برسند، دو گروه عمده‌ای هستند که از پیمان آتی نرخ بهره استفاده می‌کنند. دارایی پایه این قراردادها نرخ بهره یا همان مبلغی است که به عنوان بهره در هر کشوری پرداخت می‌شود.

این پیمان بیشتر توسط بانک‌ها منعقد می‌شود. به این صورت که فروشنده تعهد می‌کند در آینده ای مشخص وامی را به خریدار بدهد. این وام بر اساس یک ارز مشخص، نرخ بهره مشخص و با بازپرداخت مشخصی داده خواهد شد. بدین صورت خریدار از ریسک افزایش نرخ بهره و فروشنده از ریسک کاهش نرخ بهره در امان می‌مانند. چه این که خریدار واقعا قصد گرفتن وام را داشته باشد یا هدف آن سفته بازی و کسب سود از نوسانات باشد. در اکثر مواقع وامی بین طرفین ردوبدل نمی‌شود و تنها از مزیت مصون سازی خود در برابر نوسانات استفاده می‌کنند. بنابراین شرایط تسویه در زمان سررسید می‌تواند بر اساس مابه‌تفاوت نرخ بهره واقعی و نرخ بهره توافق شده باشد. در زمان عقد قرارداد نیز معمولا پولی ردوبدل نمی‌شود اما بانک‌ها ممکن است مبلغ اندکی را از مشتریان خود دریافت کنند. این قرارداد برای تمام ارزها عملکرد مشابهی دارد.

پیمان آتی لایبور

همانطور که مردم از بانک‌ها وام می‌گیرند، بانک‌ها نیز می‌توانند از یکدیگر وام دریافت کنند. لایبور، میانگین نرخ بهره وام‌های دلاری کوتاه مدت بین بانکی است. نرخ لایبور توسط یک مرجع خاص تعیین نمی‌شود، بلکه میانگین نرخ بهره وام‌های بین بانکی به صورت روزانه محاسبه شده و به عنوان نرخ لایبور اعلام می‌شود. پیمان آتی لایبور نیز قرارداد مشتقه‌ای است که روی تغییرات لایبور بسته می‌شود.

پیمان آتی نرخ ارز

با توجه به این که نرخ ارز نیز مانند نرخ کالاها یا نرخ بهره دست‌خوش تغییرات است، فعالان این بازار را در معرض ریسک نرخ ارز قرار می‌دهد. بنابراین می‌توان با پیمان آتی این ریسک را پوشش داد. پیمان آتی نرخ ارز می‌تواند برای ارزهای مختلف خارجی استفاده شود.

فرض کنید شرکتی برای وارد کردن مواد اولیه در شهریور به یک میلیون دلار نیاز داشته باشد. این شرکت می‌تواند در تاریخ فعلی (مثلا فروردین) دلار مورد نیاز خود را خریداری کرده و تا شهریور نگهداری کند. اما این کار باعث راکد ماندن نقدینگی شده و شرکت با هزینه فرصت مواجه می‌شود. بنابراین شرکت می‌تواند وارد پیمان آتی نرخ ارز شود. فرض کنید در بازار نقدی نرخ هر دلار برابر با ۲۰ هزار تومان و در بازار پیمان آتی، نرخ ارز در شهریور معادل ۲۲ هزار تومان باشد. اگر این شرکت وارد موقعیت خرید پیمان آتی شود، ریسک تغییرات نرخ ارز را برای خود پوشش داده و اگر در شهریور قیمت دلار ۲۵ هزار تومان باشد به ازای هر دلار ۳ هزار تومان سود کرده است. اما اگر قیمت دلار ۲۱ هزار تومان باشد، شرکت معادل هزار تومان به ازای هر دلار به طرف مقابل پرداخت می‌کند و ارز مورد نیاز خود را از بازار تهیه خواهد کرد.

پیمان آتی کالا

این نوع قرارداد از قدیمی‌ترین قراردادهای بازار مشتقه می‌باشد. اولین کالاهایی که در قالب پیمان آتی معامله می‌شدند، گندم، طلا، نقره و پنبه بوده است. در پیمان آتی کالا دو طرف معامله این فرصت را دارند که بر اساس پیش‌بینی خود از تغییرات قیمت کالا، وارد پیمان آتی شده و بر دریافت یا تحویل کالا با مشخصات و سررسید خاصی در آینده توافق کنند و بدین ترتیب ریسک تغییرات آتی قیمت‌ها را کاهش دهند. اما بهتر است به این نکته هم توجه کنند که اگر وارد یک پیمان آتی می‌شوند، باید هزینه قرارداد کمتر از این باشد که بخواهند کالا را همین الان خرید و نگهداری کنند. یعنی هزینه پیمان آتی باید از هزینه خرید نقدی و نگهداری کالا کمتر باشد.

تفاوت پیمان آتی و قراردادهای آتی

برای درک و مقایسه آسان‌تر پیمان آتی و قرارداد آتی از جدولی به صورت زیر استفاده شده است:

 معایب پیمان آتی

• همانطور که گفته شد وجه تضمینی برای پیمان آتی در اختیار اتاق پایاپای بورس قرار نمی‌گیرد. در نتیجه دو طرف معامله باید یکدیگر را بشناسند، بر اساس اعتماد معامله کنند و ریسک عدم پرداخت وجه از طرف مقابل را بپذیرند. پس می‌توان گفت در این معاملات ضمانت اجرایی قوی وجود ندارد. بنابراین پوشش ریسک بدین وسیله با ریسک نکول همراه است.
• معامله گران در بازار پیمان آتی، هرکدام با توجه به شرایط خود، حجمی از دارایی و تاریخ خاصی را اعلام می‌کنند. اما یافتن طرف مقابل پیمان که موافق با آن شرایط باشد چندان ساده نیست.

با توجه به این که در پیمان‌های آتی دوطرف بطور مستقیم با هم قرارداد بسته‌اند، امکان تسویه قرارداد و یا انتقال آن به شخصی دیگر کم است. بنابراین طرفین دچار ریسک نقدینگی خواهند بود. اما در قرارداد آتی بدلیل وجود اتاق پایاپای، طرفین قرارداد می‌توانند قبل از سررسید موقعیت خود را ببندند.