چه کسانی در محدوده فرونشست‌های سریع زندگی می‌کنند؟

به گزارش اقنصادنیوز، روزنامه اعتماد نوشت: از کلانشهرهای کلیدی جهان با فرونشست شدید (بیش از 10 سانتی‌متر در سال) جاکارتا (اندونزی) با نرخ فرونشست 15 تا 25 سانتی‌متر در سال در مناطق شمالی آن است. 

جمعیت در معرض فرونشست جاکارتا در سال 2025 در حدود 10 میلیون نفر (از حدود 35 میلیون نفر در جاکارتای بزرگ) تخمین زده شده است. دلیل این پدیده، استخراج آب‌های زیرزمینی، شهرنشینی و مقررات ضعیف در این شهر است. مکزیکوسیتی، با نرخ فرونشست تا 40 سانتی‌متر در سال در مناطق مرکزی مواجه است. 

در 2025 حدود 5 تا 8 میلیون نفر جمعیت 22 میلیون نفری کلانشهر مکزیکوسیتی در محدوده با بیش از 10 سانتی‌متر فرونشست در سال زندگی می‌کنند. تخلیه تاریخی سفره‌های آب زیرزمینی و تراکم خاک غنی از رس دریاچه‌ای در این شهر از عوامل این پدیده است. 

در تهران، نرخ فرونشست بین از 10 سانتی‌متر در سال به ویژه در مناطق 15، 16، 17، 18، 19 و 21 و با جمعیت ساکن حدود 2.2 میلیون نفر (در سال 1404) از جمعیت حدود 9.5 میلیون نفری پایتخت و همچنین 4.3 میلیون نفر از جمعیت حدود 5 میلیون نفری شهرستان‌های استان تهران (در سال 1404) در محدوده فرونشست با سرعت بیش از 10 سانتی‌متر در سال و اغلب در دشت‌های غربی شهریار، ملارد، جنوب شرقی ورامین، پیشوا و پاکدشت زندگی می‌کنند (در مجموع حدود 6.5 میلیون نفر از جمعیت 14.5 میلیون نفری استان تهران و معادل حدود 44 درصد از جمعیت کل استان در سال 1404) دلیل عمده فرونشست در استان تهران، پمپاژ بی‌رویه آب‌های زیرزمینی برای کشاورزی و استفاده شهری است. 

فرونشست زمین با نرخ بیش از 10 سانتی‌متر در سال در استان‌های پرخطر مانند تهران، اصفهان، خراسان رضوی (مشهد)، فارس، کرمان و البرز متمرکز است. نرخ فرونشست در برخی مناطق استان تهران (ورامین و شهریار و اخیرا بخش‌هایی از مناطق شهری تهران مانند منطقه 9) به 25 تا 36 سانتی‌متر در سال می‌رسد. در اصفهان، نرخ فرونشست از 15 سانتی‌متر در سال به‌ویژه در شمال اصفهان فراتر می‌رود و زیرساخت‌هایی مانند بناها و پل‌های تاریخی زاینده‌رود را تهدید می‌کند. 

در مشهد کانون‌های فرونشست با نرخ بیش از 10 سانتی‌متر در سال، به‌ویژه در شرق و شمال‌شرق مشهد و ناشی از تقاضای آب کشاورزی و شهری هستند. طبق تخمین سال 1399 در سراسر کشور، حدود 10 تا 12 میلیون نفر (12 تا 15 درصد از جمعیت) در مناطقی با نرخ فرونشست بیش از 5 سانتی‌متر در سال زندگی می‌کردند و به نظرمی رسد تعداد جمعیت ساکن در محدوده فرونشست بیش از 10 سانتی‌متر در سال در ایران، نسبت به سال 1399 حداقل 10 درصد رشد کرده است. با توجه به ادامه استخراج بیش از حد آب‌های زیرزمینی و افزایش شهرنشینی، پیش‌بینی می‌شود تا سال 1414 حداقل 12 تا 15 میلیون نفر جمعیت بیشتر در مناطقی با فرونشست بیش از 10 سانتی‌متر در سال ساکن شوند که در شهرهای بزرگ و حاشیه دشت‌های کشاورزی متمرکز خواهند بود و برآورد می‌شود که در سال 1414 حدود 22 تا 27 میلیون نفر ساکنان پهنه‌های فرونشست با نرخ بیش از 10 سانتی‌متر در سال در کشور باشند.

 خطرات مشابهی در اصفهان حدود 2 میلیون نفر و در مشهد حدود 3 میلیون نفر را تحت تاثیر قرار می‌دهد. نشست زمین در شهرها و دشت‌های کشاورزی، در ساختمان‌ها و جاده‌ها باعث ایجاد ترک در پی‌ها، دیوارها، زمین‌های کشاورزی و پیاده‌روها می‌شود که منجر به بی‌ثباتی ساختمان‌ها و افزایش هزینه‌های نگهداری می‌شود. از نظر خدمات شهری خطوط لوله زیرزمینی (آب، گاز، فاضلاب) در معرض خطر گسیختگی قرار دارند و باعث اختلال در خدمات، آلودگی و خطرات ایمنی مانند انفجار می‌شوند.

 توپوگرافی تغییر یافته، سامانه‌های زهکشی را مختل می‌کند و سیلاب شهری در هنگام بارندگی تشدید می‌شود. شهرهایی با سامانه‌های فاضلاب نامناسب، مانند مشهد، با افزایش آبگرفتگی و خطرات بهداشت عمومی روبه‌رو هستند. هزینه‌های بالای تعمیر زیرساخت‌ها و کاهش ارزش املاک در مناطق آسیب‌دیده بیشتر می‌شود. برخی از مناطق ممکن است غیرقابل بیمه شده و حتی سرمایه‌گذاری در این مناطق متوقف شود. فروپاشی سفره‌های آب زیرزمینی نتیجه قطعی فرونشست زمین است. پمپاژ بیش از حد، ظرفیت ذخیره‌سازی آب‌های زیرزمینی را به‌ طور دائم کاهش می‌دهد و کمبود آب را بحرانی‌تر می‌کند. فروچاله‌ها و فروریزش‌های ناگهانی نیز در مناطق کشاورزی مانند دشت ورامین و در کلان‌شهرها و حاشیه شهرها، زیرساخت‌ها را تهدید می‌کند. جابه‌جایی ساکنان به دلیل مسکن ناامن، خطرات سلامتی ناشی از آب آلوده از تبعات ثانویه فرونشست زمین است. 

اجرای ناقص مقررات مربوط به آب‌های زیرزمینی و شهرنشینی سریع و بدون برنامه‌ریزی و البته تراکم بی‌سابقه جمعیت و مهاجرتی که همچنان ادامه دارد خطرات را تشدید می‌کند. اجرای قوانین سختگیرانه‌تر ساختمانی، اولویت‌بندی تاب‌آوری زیرساخت‌ها و الزام به بررسی خطرات فرونشست در برنامه‌های توسعه شهری از راه‌های کنترل ریسک فرونشست زمین است.