سه گانه‌ بایدن، برجام و بورس | 28 آبان ماه 1399

جو بایدن نامزد دموکرات ریاست جمهوری آمریکا بعد از گذشت نزدیک به دوهفته از اتمام رای گیری، یک قدم دیگر به این مسند نزدیک شده است. در این بین اگر از قلدرمابی های ترامپ و شاخ و شانه کشیدن های وی برای باقی ماندن در قدرت بگذریم، نکته‌ای که بیشتر مورد توجه ما است، موضع گیری‌های بایدن در سخنرانی‌های پیش از انتخابات در زمینه برجام است.

برجام که در زمان انعقاد به عنوان یک نقطه عطف در روابط ایران و آمریکا و یک پیشرفت بزرگ در حوزه دیپلماسی شناخته شده بود، به لطف ترامپ و رفتارهای غیر قابل پیش بینی او، خیلی قبل تر از آنکه ایران بتواند به اندازه کافی از آن منتفع شود به بیراهه کشیده شد و با وجود پایبندی تمامی امضا کنندگان به جز آمریکا به این توافقنامه، به گفته مسئولین، از مزایای آن بهره مند نشدیم و عملا با خروج آمریکا و تحریم‌های جدیدی که در زمینه امور بانکی، صنعتی و… ایجاد کرده، این توافقنامه بی اثر شد.

اما حالا با نزدیک شدن بایدن به مسند قدرت، با توجه به سابقه وی در سمت معاون اول اوباما در زمان انعقاد برجام و حمایت‌های وی از این قرارداد در زمان امضا و حین مصاحبه‌های انتخاباتی، بخشی از ایرانیان، اروپایی ها و کشورهای خاورمیانه منتظر اظهار نظر و موضع گیری‌های رئیس جمهور بعدی آمریکا در زمینه برجام هستند.

با توجه به حساسیت‌ها و ابعاد مختلف این موضوع، در چند ماه اخیر بارها و بارها در این زمینه مصاحبه‌ها و میزگردهای مختلف برگزار شده است و ارائه یک نظر جدید تقریبا بی فایده است، در نتیجه به جمع‌آوری نظرات مختلف و دسته بندی آن‌ها بر اساس چند سوال اساسی پرداخته‌ایم.

موضع بایدن در مورد برجام چیست؟

جو بایدن، روز ۲۳ شهریور (حدود دو ماه پیش) در مطلبی، سیاست خود نسبت به ایران را ترسیم کرد. وی نوشت: “اگر ایران کاملا خود را با توافق هسته‌ای (برجام) انطباق دهد ایالات متحده هم به عنوان نقطه شروع مذاکرات دیگر به توافق باز خواهد گشت”. این جمله دو نکته اساسی دارد؛ اول اینکه برجام برای بایدن تنها یک نقطه شروع است و او می‌خواهد از آن برای شروع مذاکرات جدید استفاده کند، دوم اینکه برگشت آمریکا به برجام از نظر بایدن مشروط به اینست که ایران مجددا کلیه اقدامات خود در زمینه فعالیت‌های هسته‌ای را به وضعیت قبل از خروج آمریکا برگرداند.

اما در کنار این مقاله؛ بارها از قول اطرافیان بایدن گفته شده است که در صورت پیروزی در انتخابات، بایدن با ایران در زمینه حذف یا طولانی تر کردن بندهای غروب برجام(بند هایی که تحریم‌های هسته ای ایران را طی یک برنامه زمان‌بندی شده به طور کامل لغو می‌کند)، نفوذ منظقه‌ای و برنامه‌های نظامی وارد مذاکره خواهد شد و نسخه جدیدی از برجام را ارائه خواهد کرد.

مجموع این اظهار نظرها نشان می‌دهد که بایدن قصد ندارد به راحتی به برجام برگردد و احتمالا با استفاده از شرایط به وجود آمده به دنبال گرفتن حداکثر امتیازات از ایران خواهد بود.

آیا ایران با برگشت آمریکا به برجام در هر شرایطی موافق است؟

خیر؛ بر اساس اظهار نظرهایی که محمد جواد ظریف – وزیر امور خارجه ایران – و سایر مقامات داشته‌اند، ایران در حال حاضر، تمایلی به مذاکره مجدد در مورد موضوعات جدید ندارد و تنها وضعیت پذیرفته شده ، برگشت بدون پیش شرط آمریکا به نسخه فعلی برجام، ادای کلیه تعهدات و پرداخت هزینه‌های ناشی از خروج آمریکاست. برآورد این هزینه‌ها که با تحریم صنایع مختلف، به کشور تحمیل شده و روش مورد پذیرش برای پرداخت آن اعلام نشده. با توجه به این تفاوت فاحش در دیدگاه‌های ایران و آمریکا در مورد برگشت به برجام به نظر می‌رسد، اینبار برگشت ایران و آمریکا به میز مذاکره با چالش‌های بیشتری روبروست.

با این وجود برخی از مقامات داخلی از جمله رئیس جمهور تاکید کرده‌اند که اگر آمریکا با این شرایط به برجام برگردد، آماده برگشت به شرایط قبل و اصلاح اقدامات انجام شده در راستای از سرگیری فعالیت‌های هسته‌ای هستند. فعالیت‌هایی که طبق برجام انجام شده و ناقض آن نبوده است.

چرا برگشت آمریکا به برجام برای اروپا مهم شده است؟

اروپا در دوره ریاست جمهوری ترامپ چالش‌های بسیار زیادی با آمریکا پیدا کرده بود و عملا در این بازه شاهد تیره شدن روابط آن‌ها بودیم. این امر با خروج ترامپ از معاهده‌های بین المللی مثل برجام و توافق پاریس شدت گرفته بود. حال اروپایی‌ها و اکثر تحلیلگران این حوزه عقیده دارند که یکی از اولین اقدامات بایدن برای بهبود روابط با اروپا، برگشت وی به معاهده‌های بین‌المللی خواهد بود، چیزی که خود بایدن و تیم وی بارها به آن تاکید کرده‌اند.

علاه بر آن اروپا در حال حاضر در تلاش است تا موقعیت خود را به عنوان یک بازیگر تاثیرگذار در حوزه بین الملل حفظ کند و در این راه احتمالا سعی خواهد کرد با تغییر جناح به سمت رئیس جمهور جدید آمریکا و استفاده از موقعیت مذاکرات برای یک توافق جدید با ایران، بار دیگر علاوه بر نزدیک شدن به آمریکا، وجهه و قدرت خود را افزایش دهد.

اگر آمریکا به برجام برگردد چه پیامدهایی برای بازار سرمایه و اقتصاد ایران خواهد داشت؟

قطعا هرگونه خبر یا اقدامی که به معنای تعامل بیشتر اقتصاد ایران با اقتصاد جهانی باشد، یک سیگنال مثبت برای اقتصاد ایران در نظر گرفته می‌شود. اما این شرایط تنها در صورتی ایجاد می‌شود که ما بتوانیم علاوه بر واردات مواد اولیه و تجهیزات و صادرات محصولات تولید شده، درآمدهای حاصل از آن را به راحتی وارد چرخه اقتصادی کنیم. حال آنکه با توجه به حضور ایران در لیست سیاه FATF و تحریم‌های شبکه بانکی که بخشی از آن حتی در زمان امضای برجام هم برداشته نشده بود، این کار عملا بسیار سخت خواهد بود و محدودیت‌های فراوانی خواهد داشت. در نتیجه علاوه بر برجام، برخی تغییرات قانونی در داخل کشور یا در فضای بین المللی نیاز است تا بتوانیم به رشد اقتصادی کشور بیشتر امیدوار شویم.

اما یکی دیگر از نتایج احتمالی برگشت آمریکا به برجام، آزادسازی درآمدها و منابع دولت در سایر کشورهاست. در صورت رفع موانع و ورود این پول‌ها به کشور، دولت می‌تواند از آن در پیشبرد سیاست‌های ارزی خود استفاده کند و در صورتی که این سیاست‌ها به خوبی اجرا شود انتظار کاهش نوسانات در بازار ارز را خواهیم داشت.

جمع این عوامل می‌تواند تاثیر زیادی در بازار سرمایه داشته باشد. در این شرایط شرکت‌های صادرات محور با افزایش صادرات و در نتیجه افزایش درآمد روبرو خواهند شد، تسهیل واردات، افزایش تولید در شرکت‌هایی که مواد اولیه وارداتی دارند را به همراه خواهد داشت، تثبیت قیمت دلار و کاهش نوسانات آن منجر به افزایش قدرت ریسک پذیری توسط سرمایه گذاران و در نتیجه ورود پول به بازار سرمایه می‌شود. در کنار این موارد در صورت خروج ایران از لیست سیاه FATF  امکان سرمایه گذاری خارجی در ایران افزایش پیدا می‌کند.

البته نباید از این موضوع غافل ماند که بخشی از تحریم‌های ایران با عناوینی به جز تحریم هسته‌ای ثبت شده‌اند و حتی در صورت برگشت آمریکا به برجام همچنان تحریم‌های حقوق بشری و امثال آن پا برجا خواهند ماند. علاوه بر این باید به یاد داشته باشیم که حتی در دوره اوباما و کمی پس از امضای برجام، ایران با تحریم‌های جدید با موضوعات مختلف مواجه شد که نتیجه‌ای جز کاهش دستاوردهای این توافق برای ایران نداشت و این شرایط می‌تواند یک بار دیگر تکرار شود.

در صورت توافق کی این اتفاقات خواهد افتاد؟

بر اساس روال عادی انتقال قدرت در آمریکا، این فرآیند از روز بعد از اعلام نتایج انتخابات شروع و تا 20 ژانویه (1 بهمن) ادامه دارد و در نهایت با سوگند خوردن رئیس جمهور جدید به پایان می رسد. در این روز رئیس جمهور جدید، رسما قدرت را در اختیار می‌گیرد. در نتیجه در صورتی که ترامپ مشکل جدیدی ایجاد نکند و همه چیز طبق روال عادی ادامه پیدا کند بایدن تا این تاریخ هنوز قدرت اجرایی نخواهد داشت. این همان بازه‌ای است که ترامپ ادعا کرده در آن سیلی از تحریم‌های متنوع را روانه ایران خواهد کرد تا رئیس جمهور بعدی به راحتی نتواند با ایران وارد مذاکره شود. از طرفی انتخابات ریاست جمهوری ایران در تاریخ 28 خردادماه 1400 برگزار خواهد شد و در نتیجه احتمال انجام توافق همه جانبه، دادن امتیازات قابل توجه یا هر اقدام بزرگ دیگری در این بازه از طرف بایدن بسیار کم به نظر می‌رسد. هر چند که در اولین قدم برای اعتماد سازی و کاهش تنش‌ها، احتمال لغو برخی تحریم‌ها وجود دارد. نتیجه‌ی تمام این موارد آنست که احتمالا تا تمام شدن انتخابات ایران، شاهد امواج زیادی از اخبار، شایعات و اظهار نظرها خواهیم بود، اما برای دست یابی به نتایج واقعی باید بیشتر صبر کرد.

سخن آخر

سخن آخر اینست که با وجود آنکه از نظر تحلیلگران اقتصادی، کلیه مشکلات فعلی اقتصاد ناشی از تحریم‌ها نیست و منشا برخی از آن ها در داخل است، همچنان سهم تحریم‌ها در این مشکلات زیاد است و رفع هر بخش از آن می‌تواند روزنه‌ای برای بهبود بخشی از اقتصاد ایران ایجاد کند. در مقابل اما ساده انگارانه است اگر فرض کنیم که بایدن به راحتی از تمام برگ‌های برنده و اهرم‌های فشاری که ترامپ ایجاد کرده خواهد گذشت. کما اینکه خود بایدن تاکنون به صراحت در مورد برجام و برنامه‌هایش برای برگشت به آن صحبت نکرده اما در لفافه به گرفتن امتیازهای جدید از ایران و گسترش محدوده مذاکرات تا موضوعاتی مثل برنامه‌های دفاعی ایران اشاره کرده است. موضوعاتی که مذاکره بر سر آن بارها توسط مسئولین کشور به عنوان یک خط قرمز اعلام شده و بعید است که به راحتی تغییر کند. در کنار تمام موارد ذکر شده، موضوعاتی مثل سوابق مذاکرات، طولانی بودن اکثر مذاکرات، نقش رئیس جمهور و کابینه ایران در تعیین روش مذاکره، کاهش شدید اعتماد ایران نسبت به مذاکرات، عدم اکثریت قاطع دموکرات‌ها در کنگره و سنای آمریکا و مواردی از این قبیل موانعی هستند که می‌توانند توافق بعدی را به چالش بکشند. البته در این بین موضوعاتی مثل توافق 25 ساله ایران و چین و تلاش‌های اروپایی‌ها برای سرمایه گذاری در ایران می‌توانند، تسهیل کننده‌ی وضعیت اقتصادی ایران باشند.