زمین بازی «آلودگی» در پایتخت

راضیه احقاقی: آلودگی هوای تهران از نیمه آذر ماه دوچندان شد، به‌‌‌نحوی که کمیته اضطرار آلودگی هوا مجبور به تعطیل یا دورکار کردن فعالیت مراکز آموزشی و سازمان‌های دولتی و عمومی شد. شهردار تهران به دلیل انفعال نسبت به شرایط آلودگی هوای پایتخت در این بازه زمانی مورد انتقادهایی قرار گرفت. وی در ادامه در گفت‌‌‌وگویی تصویری خواهان آن شد که کوه‌‌‌های شمال تهران به این نهاد واگذار شود تا با کاشت درخت در این مناطق توسط شهرداری، از شدت آلودگی هوای پایتخت کاسته شود. «دنیای‌اقتصاد» برای بررسی پیشنهاد شهردار تهران با سه کارشناس حوزه شهری مصاحبه کرد. این کارشناسان متفق‌‌‌القول بر این باور هستند که کاشت درخت در کوه‌‌‌های شمال تهران آخرین راه‌‌‌حل مطرح برای حل چالش آلودگی هوای تهران است. البته توسعه فضای سبز می‌تواند به مهار آلودگی هوا کمک کند، اما در شرایط کنونی تهران به لحاظ سرانه فضای سبز نیز با چالش جدی همراه است و درصورتی که شهرداری قصد توسعه فضای سبز در اطراف شهر را نیز داشته باشد، باید ابتدا به سراغ کمربند غرب به شرق تهران برود.

تقویت ریه‌‌‌های شهری ضروری است

غلامرضا کاظمیان‌شیروان استاد دانشگاه و پژوهشگر حوزه توسعه شهری در گفت‌‌‌وگو با «دنیای‌اقتصاد» در خصوص دلایل بروز آلودگی هوا در شهر تهران گفت: زمانی که صحبت از آلودگی هوا می‌شود، شناسایی منابع آلاینده در اولویت قرار دارد. منابع آلاینده در سه سطح «ملی و فراملی»، «منطقه‌‌‌ای» و «محلی» قابل بررسی است و بنابراین مساله آلودگی هوا نیز در این سه سطح قابل بررسی است.

وی ادامه داد: به‌‌‌عنوان مثال موضوع تغییر اقلیم یکی از عوامل تشدیدکننده آلودگی هواست که در سطح فراملی مطرح می‌شود؛ همچنین مساله افزایش ذرات گردوغبار که در شرایط کنونی یکی از دلایل اصلی آلودگی هوای اغلب کلان‌شهرها به‌‌‌شمار می‌رود؛ نیز در زمره پارامترهای تشدیدکننده آلودگی هواست که در سطح ملی مطرح بوده و باید از منظر کلان مورد بررسی قرار گیرد.

وی ادامه داد: در سطح منطقه‌‌‌ای از دلایل اصلی بروز آلودگی هوای شهر تهران می‌توان به تبدیل فضای سبز، باغ‌‌‌ها و زمین‌‌‌های کشاورزی اطراف شهر به فضای شهری اشاره کرد. این فضاهای سبز طبیعی به‌‌‌نوعی فیلتر طبیعی هوای تهران به‌‌‌شمار می‌رود. اما طی سال‌های اخیر بخش قابل‌توجهی از این فیلتر طبیعی نابود و تبدیل به فضای شهری، زیرساختی و ساختمانی شده است. به این ترتیب در عین از میان رفتن این فیلتر طبیعی، این فضای شهری به عامل دیگری در تولید آلاینده‌‌‌ها اضافه شده است.

این استاد دانشگاه گفت: در مقیاس سوم یعنی مقیاس محلی عواملی نظیر نوع ساختمان‌‌‌سازی، مدل ارتفاعی ساختمان‌‌‌سازی، بحث فضای سبز درون‌شهری، میزان آلاینده‌‌‌های ناشی از مصرف انرژی در ساختمان‌‌‌ها و آلاینده ناشی از سوخت خودروهای شخصی و وسایل حمل‌ونقل عمومی مطرح بوده و مدنظر قرار دارد.

وی ادامه داد: در چنین شرایطی می‌توان گفت که مساله آلودگی هوای تهران موضوعی چندبعدی است و در این وضعیت بحث ارتفاع ساختمان‌‌‌ها یا برج‌‌‌سازی در مناطق تازه‌‌‌ساز شهر تهران نظیر منطقه 22 یک عامل مانند سایر پارامترها بوده و لزوما سهم بیشتری در وضعیت کنونی ندارد. اگر بخش قابل‌توجهی از آلودگی هوای تهران مربوط به ارتفاع ساختمان‌‌‌ها در این شهر بود، انتظار می‌‌‌رفت که هوا در شهرهای مجاور مانند کرج پاک باشد؛ این در حالی است که طی هفته‌‌‌های اخیر علاوه بر شهر تهران، کرج و حتی قزوین نیز با پدیده آلودگی هوا مواجه بود. البته مساله آلودگی در تهران جدی‌‌‌تر است؛ اما بخشی از این موضوع مربوط به کلان‌شهر بودن تهران می‌شود.

این استاد دانشگاه در ادامه به سهم پارامترهای منطقه‌‌‌ای در بروز و تشدید آلودگی هوای تهران اشاره کرد و گفت: در مقیاس منطقه‌‌‌ای باید زمین به‌‌‌گونه‌‌‌ای مدیریت شود که کیفیت و سلامت محیط‌زیست و زندگی شهری تامین شود. مخدوش شدن مدیریت زمین مانند آنچه در غرب و جنوب تهران ایجاد شده، در بروز یا تشدید پدیده آلودگی هوای پایتخت موثر بوده است.

کاظمیان در ادامه به عدم‌توسعه حمل‌‌‌ونقل عمومی در کشور و سهم این موضوع در بروز آلودگی هوا اشاره کرد و گفت: عدم‌توسعه زیرساخت حمل‌‌‌ونقل عمومی در کلان‌شهری نظیر تهران قطعا در بروز و تشدید آلودگی هوای تهران نقش مهمی ایفا کرده است. این موضوع در مقیاس منطقه‌‌‌ای و محلی مطرح است. درواقع در سطح محلی دو منبع برای تولید آلودگی وجود دارد، مصرف انرژی در بخش حمل‌‌‌ونقل و مصرف انرژی در ساختمان‌‌‌ها.

در چنین شرایطی با توسعه حمل‌‌‌ونقل عمومی و توسعه حمل‌‌‌ونقل عمومی پاک از سطح انتشار آلاینده‌‌‌ها در سطح منطقه‌‌‌ای و محلی کاسته شده و شهر یک قدم به سمت پاک شدن نزدیک‌‌‌ می‌شود. در زمینه مقررات ساختمان نیز وضعیت مشابهی حاکم است؛ مدیریت مصرف انرژی در ساختمان‌‌‌سازی می‌تواند در کاهش سطح آلاینده‌‌‌ها در هوا موثر واقع شود.

این استاد دانشگاه در خصوص نقش شهرداری تهران در بروز مساله آلودگی هوا و سهم این سازمان در کنترل آن گفت: در مساله مدیریت شهری چند نهاد و سازمان در کشور دخیل هستند که شهرداری تهران، تنها یکی از اجزای اصلی به‌‌‌شمار می‌رود. در بحث آلودگی هوا نیز سازمان‌های متعددی دخیل هستند و شهرداری تهران یکی از این سازمان‌هاست. شهرداری تهران در سه حوزه حمل‌ونقل عمومی، مقررات ملی ساختمان و نظارت بر مصرف انرژی در ساختمان‌‌‌ها و تامین فضای سبز به‌‌‌عنوان ریه‌‌‌های شهری نقش موثری دارد و از این منظر می‌تواند بر موضوع آلودگی هوا اثرگذار باشد.

وی ادامه داد: شهرداری تهران باید با اولویت چرخه‌‌‌ای به شکل همزمان به سه حوزه ذکرشده ورود کرده و با ایفای نقش در کاهش آلودگی هوا نقش ایفا کند. در شرایط کنونی شهرداری تهران بخش عمده‌‌‌ای از بودجه خود را صرف توسعه حمل‌‌‌ونقل کرده است؛ اما ضروری است که این بودجه صرف توسعه زیرساخت حمل‌‌‌ونقل عمومی و افزایش ناوگان حمل‌‌‌ونقل عمومی شود. درواقع توسعه خطوط مترو و تعداد واگن‌‌‌ها و توسعه خطوط اتوبوسرانی و تعداد اتوبوس‌‌‌ها می‌تواند به کاهش آلاینده‌‌‌ها در هوا بینجامد. در عین حال لازم است تا به شکل همزمان شهرداری مقررات حوزه انرژی در بخش ساختمان را به شکل جدی ارتقا دهد؛ به نحوی که مصرف انرژی در ساختمان‌‌‌های نوساز کاهش یاید. در کنار موارد یاد‌شده توسعه فضای سبز نیز باید در زمره اقدامات شهرداری قرار گیرد.

کاظمیان تاکید کرد: اگرچه حوزه عملکردی شهرداری‌‌‌ها محلی است؛ اما انتظار می‌رود شهرداری کلان‌شهرهایی نظیر تهران مقیاس فراشهری را برای اقدامات مدنظر خود در راستای کاهش آلودگی هوا مدنظر داشته باشد؛ چرا که بخشی از آلاینده‌‌‌های هوا از بیرون شهرها به داخل شهرها منتقل می‌شود.

وی در ادامه در واکنش به کاشت درخت در کوه‌‌‌های شمالی شهر تهران به‌‌‌عنوان پیشنهاد شهردار گفت: مساله توجه به دامنه البرز و نقش آن در آلودگی هوای تهران از گذشته مطرح بوده است. با وجود این اظهارنظر در خصوص این طرح نیاز به بررسی و ارائه اطلاعات دقیق فنی دارد. در این شرایط ذکر این نکته ضروری است که جهت وزش باد اصلی شهر تهران غرب به شرق است، بنابراین توسعه هاله‌‌‌های فضای سبز در این مسیر اولویت بیشتری دارد. در عین حال حفظ و افزایش هاله‌‌‌های فعلی فضای سبز شهر تهران نظیر زمین‌‌‌های کشاورزی، باغ‌‌‌ها و کمربندهای سبز حاشیه شهر به کاشت درخت در دامنه البرز ارجحیت دارد و این اقدام به مراتب کم‌‌‌هزینه‌‌‌تر و نتیجه‌‌‌بخش‌‌‌تر خواهد بود.

این استاد دانشگاه در نهایت تاکید کرد: بحث مقابله با آلودگی هوا بیش از تمامی بحث‌‌‌های فنی ذکر شده نیازمند یک عزم و اراده جدی از سوی مدیران، کارشناسان و عموم مردم است؛ شکل‌‌‌گیری این عزم و اراده می‌تواند ما را در رفع بحران آلودگی هوا کمک کند.

توسعه حمل‌‌‌ونقل عمومی به جای بزرگراه‌‌‌سازی

 علی اعطا عضو هیات رئیسه و سخنگوی شورای پنجم تهران در پاسخ به سوال «دنیای‌اقتصاد» در خصوص راهکارهای قابل اجرا برای کاهش سطح آلودگی هوای تهران از سوی شهرداری تهران می‌‌‌گوید: من دانش تخصصی در حوزه محیط‌زیست و مسائل مربوط به آلودگی هوا ندارم، بنابرین مطالبی که عرض می‌‌‌کنم بیشتر از زاویه نگاه کسی است که تجربیاتی در حوزه سیاستگذاری مدیریت شهری دارد و بعدا همین حوزه را به عنوان زمینه پژوهشی خود در نظر گرفته است. آن‌طور که از مجموع شواهد برمی‌آید، برای کاهش جدی آلودگی هوای تهران، در کوتاه‌مدت راه‌حلی وجود ندارد. اما طبیعتا برای دستیابی به هدف کاهش آلودگی هوا در بلندمدت مقدور، اقداماتی باید در کوتاه‌مدت و میان‌مدت توسط دستگاه‌‌‌های مختلف از جمله شهرداری تهران انجام شود.

این پژوهشگر دکترای مطالعات شهری تطبیقی دانشگاه استراسبورگ ادامه می‌دهد: بر همگان مسجل است که بروز آلودگی هوا در شهر تهران موضوعی زمینه‌‌‌ای است، درواقع بخشی از این آلودگی مربوط به ساختار طبیعی شهر است. موقعیت جغرافیایی تهران و وجود کوه‌‌‌های بلند در شمال و شرق تهران موجب شده تا جریان هوا نتواند وارد تهران شود. کمبود بارندگی هم مزید بر علت است. بنابراین اینکه انتظار داشته باشیم هوای کاملا پاک داشته باشیم، حتی به فرض حذف تمام عوامل موجد آلودگی، اساسا محال است. ما در شهری زندگی می‌‌‌کنیم که زمینه آلودگی هوا را دارد. در فصل‌های بهار و تابستان وارونگی هوا وجود ندارد و هوا تهویه می‌شود. اما در زمستان این‌طور نیست و وارونگی هوا جدی است. پدیده وارونگی را نمی‌توان حذف کرد و در روزهایی که ما تهویه نداریم، نمی‌توان هوای پاک داشت. علاوه بر این آلودگی زمینه‌‌‌ای، میلیون‌ها نفر در این شهر زندگی می‌کنند.

وی معتقد است: «هوای پاک همیشگی» در شهری با این جمعیت، دست‌‌‌نیافتنی است؛ اما نکته اینجاست که باید با تصمیمات، اقدامات و عملکردها، در جهت کاهش آلودگی هوا حرکت کنیم. در کنار این آلودگی زمینه‌‌‌ای، بخش عمده آلودگی هوای تهران به مساله حمل‌ونقل مربوط است و در دراز‌مدت هم راه‌حل اصلی، توسعه حمل‌ونقل عمومی است. حالا باید دید در این رابطه، هر یک از دستگاه‌‌‌های اجرایی چه سهم و نقشی دارند و آیا نقش خود را به درستی ایفا می‌کنند یا نه.

این عضو سابق شورای شهر تهران در ادامه بر اهمیت توسعه حمل‌‌‌ونقل عمومی تاکید کرده و می‌‌‌گوید: گاهی دستگاه‌های اجرایی، طرح‌ها و برنامه‎‌‌‌هایی را اجرا می‌کنند که با الزامات توسعه حمل‌ونقل عمومی مغایر است. در شهرداری، معروف‌ترین مثالش دو طبقه کردن بزرگراه صدر است. چه می‌شد اگر بودجه هنگفت، در حوزه حمل‌ونقل عمومی صرف می‌‌‌شد. ممکن است پاسخ بدهند که ما در حوزه حمل‌ونقل عمومی چنین و چنان کردیم. نکته اینجاست که نباید سیاست‌‌‌هایمان مغایر و متعارض باشد و نباید اقدامات ما به گونه‌‌‌ای باشد که متناسب با اولویت‌ها نباشد و حتی مشکلات را تشدید کند. موضوع دیگری که باید به آن اشاره کرد این است که تهران باید آرام‌سازی شود. باید در برنامه‌ریزی و مدیریت شهر به گونه‌‌‌ای مسیر را هدایت کرد که در تهران، ضرورت جابه‌جایی‌‌‌های طولانی کمتر شود. مثلا لازم نباشد شما روزانه برای رفتن از خانه تا محل کار و بالعکس، در مسیری طولانی دو سه ساعت در راه باشید. یا برای دستیابی به برخی خدمات، باید چنین باشد. یک پیشنهاد این است که ما تحولات دوران پساکرونا در کشورهای پیشرفته را که باعث شد در حوزه ارتباطات حرفه‌‌‌ای، اداری و… تحولات جدی در امکانات فضای آنلاین ایجاد شود، به عنوان راهی برای آرام‌سازی تهران ببینیم. و دیگر اینکه، به معنا و مفهوم محله در معنای مدرن آن، به عنوان یک واحد خودبسنده در حوزه زندگی شهری نگاه کنیم و متناسب با آن شهر را برنامه‌ریزی و مدیریت کنیم. اینها سیاست‌‌‌هایی در جهت آرام‌سازی شهر است که به گمان من، بسیار مهم و ضروری است تا در کنار توسعه حمل‌ونقل عمومی در برنامه کاری مدیریت شهری و دولت باشد.

تهران زیست‌‌‌ناپذیر می‌شود!

 آرمین شفقت کارشناس حوزه مسکن و شهرسازی و معماری راه‌‌‌حل پیشنهادی اخیر شهردار تهران برای حل چالش آلودگی هوای پایتخت را به‌‌‌نوعی پاک کردن صورت مساله می‌‌‌داند؛ وی می‌‌‌گوید: قبل از هر اقدامی در این حوزه بدیهی است که دلایل آلودگی هوای شهر تهران احصاء و دسته‌بندی شده، سپس در مرحله بعد متناسب با هر کدام از عوامل مذکور راهکارهای مناسب ارائه شود.اگر فرض کنیم یکی از عوامل مهم ایجاد آلودگی هوای تهران کمبود و ناکارآمدی فضای سبز شهری و افزایش دی اکسید کربن و نظایر آن باشد، منطقی است که شهرداری تهران در گام نخست باید از تغییر کاربری اراضی با فضای سبز شهر تهران و قطع درختان و تخریب باغات اجتناب کند. در ارتباط با درختکاری در کوه‌های شمال تهران نیز به نظر می‌رسد کارشناسان محیط‌زیست و سازمان منابع طبیعی می‌توانند پیرامون امکان کاشت درخت و همچنین میزان تاثیر‌گذاری آن در کاهش آلاینده‌های اظهارنظر کنند؛ اما مطابق اطلاعات من، بخش عمده‌‌‌ای از این کوه‌‌‌ها به دلیل نوع خاک و توپوگرافی ویژه، قابلیت کاشت درخت و پوشش گیاهی سازگار با اقلیم و طبیعت منطقه و امکان نگهداری و تامین آب را ندارند. در چنین شرایطی ارائه چنین پیشنهادی از سوی شهردار تهران، ایده‌‌‌ای خام و عجیب به نظر می‌‌‌رسد. شاید شهردار تهران پیشنهاد درخت‌‌‌کاری در کوه‌‌‌های شمال تهران را از زبان یکی از مشاوران خود شنیده و بدون بررسی و تحقیق، این ایده ناپخته را در برنامه تصویری ارائه کرده است. این درحالی است که انتظار می‌رود که ایشان پیش از ارائه یک ایده از تریبون رسمی، جزئیات و شرایط تحقق آن را مورد بررسی دقیق قرار دهد، چالش‌‌‌های آن را‌سنجیده و در نهایت یک ایده کاملا پخته و مطابق نظر کارشناسان را به عنوان پیشنهاد شهرداری ارائه کند. آقای شهردار لطفا بفرمایند در خصوص اجرای ماده 21 و ماده 22 قانون هوای پاک چه اقداماتی انجام داده‌اند.

وی ادامه می‌دهد: همان‌طور که عرض کردم برای ارائه راه‌‌‌حلی کارشناسی در خصوص حل معضل آلودگی هوا، ابتدا باید دلایل بروز آلودگی مشخص شود؛ تا در ادامه بتوان راهکاری کارشناسی ارائه کرد.

شفقت گفت: فضای سبز شهری تعریف مشخصی دارد؛ در شرایط کنونی تهران در بسیاری از مناطق خود با کمبود سرانه فضای سبز مواجه است. طرح اجرای کمربند جنگلی شهر تهران به درستی اجرایی نشده و همچنان با نقصان مواجه است و در چنین شرایطی انتظار می‌رود که شهردار تهران بر تکمیل این طرح‌‌‌ها و افزایش سرانه فضای سبز در مناطق داخل شهر تمرکز کند. از طرفی بسیاری از درختان پارک‌های جنگلی تهران از جمله سرخه حصار، لویزان و علی‌الخصوص چیتگر در سالیان اخیر به دلیل عدم‌رسیدگی و مراقبت کافی در حال خشک شدن و نابودی هستند در چنین وضعیتی ارائه چنین پیشنهادی، به‌‌‌نوعی گریز از مشکلات و پاک کردن صورت مساله است.

این کارشناس حوزه شهری تصریح کرد: همواره با آغاز فصل سرما در کشور و بروز پدیده وارونگی هوا که به تشدید آلودگی هوای شهر تهران می‌‌‌انجامد؛ این مساله و ارائه راهکارهای مختلف برای برون‌‌‌رفت از آن مطرح می‌شود. اما با تغییر فصل و کاهش آلودگی‌‌‌ها، همه این موضوع را به فراموشی می‌‌‌سپارند. این در حالی است که مساله آلودگی هوا نیاز به بررسی کارشناسی و ارائه راهکار بلند‌مدت دارد و نمی‌توان این چالش را با توجه موردی برطرف کرد.

آرمین شفقت ادامه داد: هر سال با بروز موضوع آلودگی هوا، یکی از عوامل بروز این مساله مورد توجه قرار می‌‌‌گیرد؛ از تمرکز جمعیت بیشتر از ظرفیت و توان اکولوژیکی تهران در برخی سال‌ها آلودگی هوای تهران به خودروهای فرسوده و عدم‌کیفیت سوخت‌های فسیلی ارتباط داده می‌شود، بعضا پالایشگاه نفت واقع در جنوب تهران و صنایع آلاینده کوچک و میانی محدوده جنوبی، همچنین وجود و افزایش معادن شن و ماسه، در برهه‌ای تغییر کاربری اراضی کشاورزی و باغات واقع در جنوب و جنوب غرب تهران که منشا تولید کانون‌های کم فشار و پر فشار و ایجاد باد به سمت تهران می‌شود مورد توجه قرار می‌گیرد و در برخی سال‌ها مساله برج‌سازی‌های مرتفع بی‌‌‌رویه در منطقه 22 مطرح شده و بسته شدن کریدور هوایی شهر تهران به‌‌‌عنوان عامل اصلی مطرح می‌شود، در برخی دوره‌ها مساله مازوت‌‌‌سوزی مطرح می‌شود، کمبود وسایل حمل‌ونقل عمومی و … . بالطبع تمامی این عوامل در بروز آلودگی هوای تهران نقش دارند؛ اگر قرار بر رفع مساله باشد باید سهم هر یک از این عوامل در بروز شرایط کنونی مشخص شود و در ادامه راهکارهای لازم برای حل این مسائل و نقش سازمان‌های مختلف برای رفع آن مشخص شود.

شفقت در ادامه چگونگی توسعه پایدار شهری و توسعه حمل‌‌‌ونقل عمومی را به‌‌‌عنوان دوعامل موثر بر کاهش یا تشدید آلودگی هوای تهران عنوان کرد که نقش شهرداری در بروز و رفع این عوامل موثر است.

عدم‌توسعه حمل‌‌‌ونقل عمومی در شهر تهران، استفاده از خودروهای شخصی و در عین حال پایین بودن کیفیت سوخت مصرفی در خودروهای سواری در بروز این وضعیت اثرگذار بوده است. این درحالی است که بخشی از چالش عدم‌توسعه حمل‌‌‌ونقل عمومی مطابق نیاز شهر تهران، معطوف به شهرداری تهران است.

وی در ادامه در پاسخ به نقش برج‌‌‌سازی در منطقه 22 تهران و عدم‌توجه به بسته شدن کریدور هوایی شهر در بروز این چالش گفت: برج‌‌‌سازی در منطقه 22شهر تهران جزو عواملی است که برخی کارشناسان، آن را در زمره عوامل تشدیدکننده آلودگی هوای تهران عنوان می‌کنند. برج‌‌‌سازی در منطقه 22 شهر تهران برخلاف احکام توسعه شهر تهران بود.

شفقت گفت: شهر تهران به دلیل پایتخت بودن همواره طی سال‌های اخیر میزبان مهاجران بوده است، بخشی از این مهاجران لاجرم در شهرهای حومه ساکن شده‌‌‌اند؛ فاصله طولانی شهرهای حومه‌‌‌ای و مرکز شهر باعث شد تا طرح مسکونی کردن منطقه 22 شهرداری تهران مطرح شود. در عین حال مسکونی کردن این منطقه توافقی بود که بین شهرداری تهران و اصحاب ثروت و قدرت در این منطقه و در راستای یک نقشه فی‌البداهه اجرایی شد.