شرط جهانی شهردار پاسخگو

نتایج یک مطالعه تطبیقی درباره نحوه انتخاب شهرداران در کشورهای مختلف جهان حاکی است، مدل «انتخاب مستقیم با رای شهروندان» به انتخاب شهرداران پاسخگو می‌‌‌انجامد. به گزارش «دنیای‌اقتصاد»، وزیر کشور اخیرا در نشستی با استانداران سراسر کشور، ایده‌‌‌هایی درباره انتخاب شهردار مطرح کرد که اگرچه دست‌‌‌کم از دو دهه قبل تاکنون در مقاطعی مطرح بوده، اما طرح دوباره آن در این مقطع نوعی بدعت است. ایده اول اسکندر مومنی انتخاب شهردار با رای مستقیم مردم بوده و ایده دیگر هم اینکه مثل انتخاب شهردار توسط شورای شهر و صدور حکمش در وزارت کشور، عزل شهردار هم این‌گونه باشد؛ یعنی در صورتی که استیضاح شهردار در شورای شهر، به تایید وزارت کشور برسد، او عزل شود.

 جان کلام وزیر این است که شورای شهر مستقیما شهردار را عزل نکند و شاید علت آن شناسایی برخی مشکلات در مسیر کار شهرداران بوده باشد. جامعه شورایی کشور نیز مانند هر اجتماع انسانی دیگری ممکن است در مواردی آلوده به ناراستی‌‌‌هایی شود که قصد وزیر کشور، جلوگیری از تاثیر سوء این ناراستی‌‌‌های احتمالی و موردی بر کیفیت اداره شهرهاست. استدلال مومنی این است که ثبات مدیران شهری در جریان استیضاح‌‌‌های مکرر خدشه‌‌‌دار شده و میانگین عمر مدیریت شهرداران در کشور به دو سال رسیده است. بدیهی است دو سال زمان کافی برای پیاده کردن ایده‌‌‌های مدیریتی را به افراد نمی‌‌‌دهد و در جریان تغییر مکرر مدیران، آسیب‌‌‌هایی متوجه شهر و ماموریت‌‌‌های شهری خواهد شد.

با این وصف معلوم می‌شود که هدف وزیر کشور از طرح موضوع انتخاب مستقیم شهردار، چه بوده است؛ پیشگیری از استیضاح‌‌‌های مکرر و کمک به ثبات نسبی در مدیریت شهری شهرها. اما پرسش دیگری که درباره انتخاب شهرداران وجود دارد، این است که مردم کدام روش را ترجیح می‌دهند؟ در این رابطه سال 1391 مطالعه‌‌‌ای با عنوان «بررسی نظرات شهروندان تهرانی در خصوص نحوه انتخاب شهردار تهران» توسط مرکز مطالعات و برنامه‌‌‌ریزی شهر تهران انجام و نتایج آن منتشر شد که اگرچه یک مطالعه قدیمی به شمار می‌‌‌آید، اما موارد جالبی را منعکس می‌کند. نظرسنجی ذیل این مطالعه نشان می‌دهد 69‌درصد شهروندان تهرانی انتخاب مستقیم شهردار از طریق صندوق رای را به روش‌های دیگر ترجیح می‌دهند.

سومین پرسش مهم حول ایده وزیر کشور نیز این است که آیا تجربه جهانی مهر تاییدی بر این ایده می‌‌‌گذارد یا نه؟ پاسخ به این پرسش مثبت است. بر اساس مطالعه مذکور که توسط مرکز مطالعات شهرداری تهران از 44 کشور غربی و آسیایی انجام شد، 57‌درصد از این کشورها از «روش مستقیم» یعنی انتخاب شهردار با رای مردم استفاده می‌کنند. در حال حاضر در شهرهای لندن، نیویورک، اتاوا، مسکو، همه شهرهای آلمان، همه شهرهای ایتالیا، همه شهرهای پرتغال، همه شهرهای ترکیه، همه شهرهای هندوستان، همه شهرهای مکزیک و همه شهرهای ژاپن انتخاب شهردار با رای مستقیم مردم صورت می‌گیرد.

چهار مزیت انتخاب مستقیم شهردار

به گزارش «دنیای‌اقتصاد»، سال 90 نیز یک مطالعه تطبیقی پیرامون وظایف و ماموریت‌‌‌های شهرداری‌‌‌ها و انتخاب شهرداران در شهرهای مختلف جهان توسط مرکز مطالعات و برنامه‌‌‌ریزی شهرداری تهران انجام شد که اطلاعات مهمی درباره ارزش انتخاب شهردار از طریق صندوق رای دارد. نتایج این مطالعه چهار مزیت انتخاب مستقیم شهردار را منعکس می‌کند که نخستین آن، بر سر کار آمدن یک شهردار مقتدر به پشتوانه آرای مردمی است. شهرداری که پشتوانه رای مردمی دارد، بیش از شهرداران منتخب به سایر روش‌های مرسوم، امکان اتخاذ تصمیمات بزرگ و حیاتی و تغییر ریل اداره شهر در صورت نیاز را خواهد داشت.

مزیت دوم مشارکت مستقیم مردم در انتخاب شهردار، پاسخگویی هر چه بیشتر فرد منتخب در طول دوره مسوولیت خواهد بود. بدیهی است شهروندانی که با حضور پای صندوق رای، شهردار منتخبشان را انتخاب می‌کنند، با حساسیت بیشتری عملکرد شهردار را رصد خواهند کرد و از طرفی از آنجا که شهردار برای تمدید حضور خود در این مسوولیت برای دوره دوم، باز هم به رای مردم نیاز دارند، ناگزیر است که به وعده‌‌‌های خود پایبند باشد تا سطح مشارکت و اقبال مردمی را در حد مطلوب نگه دارد.

مزیت سوم انتخاب مستقیم شهردار که به نوعی دنباله «مشارکت» محسوب می‌شود، کاهش فساد خواهد بود. پایه اصلی مدیریت خوب شهری مشارکت است و هر کجا مشارکت موثر شهروندان وجود داشته باشد، فساد کاهش خواهد یافت. در نهایت می‌توان از خودگردان شدن محله‌‌‌ها و افزایش رضایت مردم با تقویت حس اعتماد عمومی و حس همکاری به عنوان چهارمین مزیت انتخاب شهردار با رای مستقیم مردم اشاره کرد.

برآیند محتوای دو مطالعه مرکز مطالعات و برنامه‌‌‌ریزی شهرداری تهران این است که انتخاب مستقیم شهردار دست‌‌‌کم برای کلان‌شهری مثل تهران می‌تواند ایده‌‌‌آل باشد. اما اکثریت جامعه آماری 400 نفره شرکت‌کننده در نظرسنجی مربوط به یکی از این مطالعات بر اهمیت نظارت نیز تاکید کرده‌‌‌اند. در واقع رابطه معناداری بین مشارکت و نظارت در پاسخ به پرسش‌‌‌های این نظرسنجی قابل رهگیری است؛ کمااینکه عموم موافقان انتخاب مستقیم شهردار اعلام کرده‌‌‌اند اگر امکان نظارت بر عملکرد شهردار را داشته باشند، به انتخاب مستقیم تمایل دارند. از طرفی 78‌درصد از شرکت‌کنندگان در نظرسنجی عنوان کرده‌‌‌اند که از زمان انتخاب شهردار بی‌‌‌اطلاع هستند و از سوی دیگر 62‌درصد از آنها اعلام کرده‌‌‌اند که شهردار را «زیاد» می‌‌‌شناسند. بنابراین مشخص است که آنها اصل انتخاب شهردار را با توجه به اینکه امکان مشارکت مستقیم در آن ندارند، دنبال نمی‌‌‌کنند؛ اما به طور کلی اخبار شهری را دنبال می‌کنند. در این نظرسنجی همچنین 99‌درصد شرکت‌کنندگان اعلام کرده‌‌‌اند، ‌‌‌ شرط مشارکت آنها در انتخابات برای تعیین شهردار، «رضایت از عملکرد شهرداری» است.

استدلال مخالفان صندوق رای

تجربه جهانی نیز نشان می‌دهد علت بنیادین سپردن انتخاب شهردار به آرای مستقیم مردمی در بسیاری از شهرهای توسعه‌یافته از کشورهای مختلف واقع در قاره‌‌‌های مختلف، پاسخگو کردن شهردار است. به این ترتیب در صورتی که بستر قانونی عملیاتی شدن ایده وزیر کشور در ایران فراهم شود، می‌توان از مواهب آزموده شده آن نظیر همین اصل «پاسخگویی به شهروندان» بهره‌‌‌مند شد. اما استدلال مخالفان انتخاب شهردار چیست؟ آنها نگران ضعیف شدن نهاد شوراها در کشور هستند و معتقدند در شرایطی که خانواده بزرگ شورایی کشور درصدد افزایش اختیارات خود است، این سلب اختیار مهم از نهاد مذکور به ضعیف‌‌‌تر شدن شوراها خواهد انجامید.

همچنین آفت دیگر انتخاب مستقیم شهردار می‌تواند دلسرد و بی‌‌‌اعتنا شدن اعضای پارلمان‌‌‌های شهری به عملکرد مدیران شهری باشد؛ موضوعی که می‌توان از آن به عنوان نقطه ضعف مدل جهانی انتخاب شهردار یاد کرد. با این حال راهکارهای میانه‌‌‌ای وجود دارد که می‌توان به آنها تاسی جست. یک مدل رایج انتخاب شهردار در دنیا برای شهرهایی که شهرداران خود را با استفاده از صندوق رای انتخاب نمی‌‌‌کنند، همین مدل فعلی است که در تهران و دیگر شهرهای ایران پیاده شده است؛ انتخاب شهردار توسط اعضای شورای شهر.

اما دو مدل دیگر هم وجود دارد که ارزیابی آنها نیز خالی از لطف نیست. مدل نخست انتخاب شهردار از میان اعضای منتخب شورای شهر است که این‌سازوکار به عنوان مثال در وین حاکم است. در این صورت به نوعی شهروندان در انتخاب شهردار دخالت داشته‌‌‌اند. همچنین در مدل دیگر، فهرست نامزدهای احزاب برای انتخابات شوراها، از زمان تبلیغات انتخاباتی، شهردار منتخب خود را اعلام می‌کنند و در این صورت شهروندانی که به یک لیست مشخص رای می‌دهند، در عمل به شهردار منتخب آن فهرست نیز رای داده‌‌‌اند.

با این حال نباید به سادگی از مدل جهانی انتخاب شهردار عبور کرد و به سراغ راه‌‌‌های جایگزین رفت. مطالعات نشان می‌دهد در صورتی که ابزارهای نظارتی پارلمان‌‌‌های شهری تقویت شود، تا حدی که بتواند اعمال نظارت بر عملکرد شهرداری را تضمین کند، نقطه ضعف بی‌‌‌اعتنایی احتمالی اعضای شورای شهر به عملکرد مدیران شهری قابل رفع است.