نوروز ۱۴۰۴؛ مرثیه‏‏‏‏‌ای برای بنزین

روند مصرف در ایام تعطیل

پیش از آغاز تعطیلات نوروز، میانگین مصرف روزانه بنزین در ایران حدود 124‌میلیون لیتر برآورد شده بود، اما با نزدیک‌شدن به ایام تعطیل، به دلیل افزایش سفرهای بین‌‌‌‌‌شهری و تغییر الگوی مصرف، این رقم افزایش چشمگیری یافت. در بازه 25اسفند 1403 تا 13 فروردین1404، مصرف بنزین نوسانات قابل‌توجهی داشت که اوج آن در 29 اسفند با 164‌میلیون لیتر (8‌درصد افزایش نسبت به زمان مشابه در سال‌قبل) ثبت شدکه بالاترین میزان مصرف روزانه بنزین در تاریخ ایران نیز بود. در فروردین 1404، بیشترین رشد مصرف در 10فروردین با 23‌درصد افزایش(142‌میلیون لیتر) و 12‌فروردین با 17‌درصد افزایش(150‌میلیون لیتر) رخ‌داد، درحالی که اول فروردین کم‌ترین مصرف (115‌میلیون لیتر) را داشت. روزهای 6فروردین (134‌میلیون لیتر، 17‌درصد افزایش) و 13 فروردین (119‌میلیون لیتر، 15‌درصد افزایش) نیز رشد قابل‌توجهی نشان‌دادند. در مقابل، تاریخ‌‌‌‌‌هایی مانند 25-26 اسفند و 2-8 فروردین تغییر محسوسی نسبت به سال‌پیش نداشتند. این الگو نشان‌دهنده تاثیر شدید تعطیلات پایان سال‌و نوروز بر مصرف سوخت است.

در مقایسه با سال‌های 1402و 1403، افزایش مصرف بنزین در نوروز 1404 به‌‌‌‌‌طور میانگین 7 تا 10‌درصد بوده‌است. این سیر صعودی بیش از همه در روزهای ابتدایی تعطیلات(27 اسفند تا 2 فروردین) و همچنین در روزهای پایانی سفرهای نوروزی (9 تا 13 فروردین) مشهود است. افزایش مصرف بنزین در نوروز 1404 را می‌توان به چند عامل کلیدی نسبت داد که هریک به‌‌‌‌‌نوبه خود بر الگوی مصرف سوخت تاثیرگذار بوده‌اند. یکی از مهم‌ترین دلایل این افزایش، رشد تعداد سفرهای بین‌‌‌‌‌شهری است. هر‌ساله با آغاز تعطیلات نوروز،‌میلیون‌ها ایرانی راهی مقاصد مختلفی در سراسر کشور می‌شوند و امسال نیز آمار‌ها نشان می‌دهد؛ میزان این سفرها نسبت به سال‌گذشته افزایش داشته‌است. 

از سوی دیگر، ضعف زیرساخت‌های حمل‌ونقل عمومی بین‌‌‌‌‌شهری نیز موجب‌شده که بسیاری از مردم به‌‌‌‌‌جای استفاده از وسایل نقلیه عمومی، خودروهای شخصی را برای سفرهای نوروزی انتخاب کنند، امری که به‌‌‌‌‌طور مستقیم منجر به افزایش مصرف بنزین می‌شود. در کنار این عوامل، قیمت پایین بنزین در ایران به دلیل پرداخت یارانه‌های دولتی، مصرف بی‌‌‌‌‌رویه را تشدید کرده‌است، درحالی‌که در بسیاری از کشورهای همسایه قیمت سوخت بالاتر است و مصرف‌کنندگان ناگزیر به مدیریت استفاده خود هستند، در ایران ارزان‌‌‌‌‌بودن بنزین نسبت به سایر کالاهای مصرفی حتی آب آشامیدنی، باعث‌شده که انگیزه‌‌‌‌‌ای برای صرفه‌جویی و کاهش مصرف وجود نداشته‌باشد. 

علاوه‌بر این، افزایش تعداد خودروهای شخصی بی‌کیفیت ساخت داخل در ناوگان کشور نیز سهم مهمی در بالا رفتن تقاضای بنزین داشته‌است. طی سال‌های اخیر، بیش از یک‌میلیون خودرو جدید ولی به دور از استاندارد‌های جهانی وارد جاده‌‌‌‌‌های کشور شده‌اند که این روند روبه‌رشد، نیاز به سوخت را به‌‌‌‌‌طور مداوم افزایش داده‌است. مجموع این عوامل در کنار یکدیگر، موجب‌شده که مصرف بنزین در نوروز 1404 به رکوردهای جدیدی دست‌یابد.

پیامدهای افزایش مصرف

افزایش بی‌سابقه مصرف بنزین در ایران پیامدهای متعددی به‌همراه دارد که می‌تواند بر ابعاد مختلف اقتصادی، زیست‌محیطی و اجتماعی کشور تاثیر بگذارد. یکی از مهم‌ترین تبعات این روند، فشار بر ذخایر سوختی کشور است. با وجود تولید قابل‌‌‌‌‌توجه بنزین در پالایشگاه‌های داخلی، مصرف بالا می‌تواند به کاهش ذخایر استراتژیک و افزایش وابستگی به واردات منجر شود، امری که در شرایط تحریم‌ها و محدودیت‌های تجاری، ریسک‌های قابل‌توجهی را به‌دنبال خواهدداشت. علاوه‌بر این، افزایش مصرف بنزین هزینه‌های دولت را نیز به‌‌‌‌‌شدت افزایش می‌دهد. دولت ایران سالانه‌میلیاردها دلار برای تامین بنزین یارانه‌‌‌‌‌ای هزینه می‌کند و هرچه میزان مصرف بالاتر رود، فشار بیشتری بر بودجه‌عمومی کشور وارد خواهدشد. این مساله در شرایطی که کشور با محدودیت‌های مالی مواجه است، می‌تواند منابع حیاتی را از بخش‌های مهمی مانند آموزش، بهداشت و توسعه زیرساخت‌ها منحرف کند. 

از سوی دیگر، افزایش مصرف بنزین تبعات زیست‌محیطی گسترده‌ای دارد. با بالا رفتن مصرف سوخت‌های فسیلی، میزان آلاینده‌‌‌‌‌های هوا نیز افزایش می‌یابد که به‌ویژه در کلان‌‌‌‌‌شهرها منجر به تشدید مشکلاتی مانند آلودگی هوا، افزایش بیماری‌های تنفسی و کاهش کیفیت زندگی شهروندان می‌شود. در کنار این مسائل، تفاوت قابل‌‌‌‌‌توجه قیمت بنزین در ایران و کشورهای همسایه نیز انگیزه قاچاق سوخت را تقویت کرده‌است. قاچاقچیان با بهره‌‌‌‌‌گیری از یارانه‌های دولتی، سوخت ارزان ایران را به خارج از مرزها انتقال داده و به‌این‌ترتیب نه‌‌‌‌‌تنها منابع ملی را به هدر می‌دهند، بلکه زمینه‌‌‌‌‌ساز فساد و فعالیت‌های غیرقانونی در مناطق مرزی می‌شوند. مجموع این عوامل نشان می‌دهد؛ افزایش بی‌سابقه مصرف بنزین نه‌‌‌‌‌تنها یک چالش اقتصادی بلکه معضلی چندبعدی است که نیازمند سیاستگذاری‌های جدی و اصلاحات ساختاری برای مدیریت مصرف و کاهش تبعات آن است.

مدیریت مصرف بنزین

برای مدیریت مصرف روزافزون بنزین در کشور، اتخاذ راهکارهای اصولی و جامع امری ضروری به‌نظر می‌رسد. یکی از مهم‌ترین اقدامات در این زمینه، اصلاح نظام قیمت‌گذاری سوخت است، یارانه‌های گسترده‌ای که به بنزین اختصاص می‌‌‌‌‌یابد، نه‌‌‌‌‌تنها مصرف بی‌‌‌‌‌رویه را تشویق می‌کند، بلکه فشار مالی زیادی بر بودجه‌عمومی وارد می‌سازد. افزایش تدریجی و هدفمند قیمت سوخت، همراه با ارائه سیاست‌های حمایتی برای اقشار آسیب‌‌‌‌‌پذیر، می‌تواند انگیزه مصرف بی‌‌‌‌‌رویه را کاهش داده و در عین‌حال از هدررفت منابع جلوگیری کند. قیمت بنزین در ایران به‌مراتب پایین‌تر از میانگین جهانی است.

در تاریخ 31 مارس 2025، قیمت هر لیتر بنزین‌سوپر(اکتان 95) در ایران 35‌هزار ریال(حدود 5‌سنت آمریکا) بود، درحالی‌که میانگین قیمت جهانی در همان دوره 1.25 دلار آمریکا به‌‌‌‌‌ازای هر لیتر بوده‌است. این تفاوت عمدتا به دلیل یارانه‌های دولتی است که به سوخت اختصاص‌داده می‌شود، با این‌حال این یارانه‌‌‌‌‌ها ‌بار مالی سنگینی بر بودجه‌عمومی تحمیل می‌کنند و باعث افزایش مصرف بی‌‌‌‌‌رویه و قاچاق سوخت به کشورهای همسایه می‌شوند، در نتیجه اصلاح نظام قیمت‌گذاری سوخت و افزایش تدریجی قیمت‌ها می‌تواند به کاهش این مشکلات کمک کند. علاوه‌بر این، توسعه حمل‌ونقل عمومی می‌تواند نقش قابل‌توجهی در کاهش وابستگی به خودروهای شخصی داشته‌باشد. سرمایه‌گذاری در پروژه‌های زیرساختی نظیر گسترش خطوط مترو، تقویت ناوگان اتوبوس‌‌‌‌‌های برون‌‌‌‌‌شهری و بین‌‌‌‌‌شهری و افزایش کیفیت خدمات حمل‌ونقل عمومی، می‌تواند مردم را به استفاده کمتر از خودروهای شخصی ترغیب کند. در کنار این اقدامات، فرهنگ‌‌‌‌‌سازی برای کاهش مصرف سوخت نیز اهمیت بسیاری دارد. 

اطلاع‌‌‌‌‌رسانی در مورد پیامدهای زیست‌محیطی و اقتصادی مصرف بی‌‌‌‌‌رویه بنزین، آموزش شیوه‌‌‌‌‌های رانندگی بهینه و افزایش آگاهی عمومی درباره ضرورت صرفه‌جویی، می‌تواند تاثیر مستقیمی بر کاهش مصرف داشته‌باشد. از سوی دیگر، توسعه و ترویج خودروهای هیبریدی و برقی به‌عنوان یک راه‌‌‌‌‌حل بلندمدت، می‌تواند وابستگی کشور به سوخت‌های فسیلی را کاهش دهد. حمایت از تولید داخلی این خودروها، ارائه تسهیلات مالی برای خرید آنها و ایجاد زیرساخت‌های لازم، از جمله اقداماتی است که در این زمینه می‌توان انجام داد. در نهایت، کنترل قاچاق سوخت از طریق افزایش نظارت‌های مرزی، ایجاد سامانه‌‌‌‌‌های هوشمند توزیع سوخت و اصلاح ساختارهای مدیریتی، می‌تواند از خروج غیرقانونی بنزین به کشورهای همسایه جلوگیری کند. اجرای هم‌‌‌‌‌زمان این راهکارها، علاوه‌بر کنترل مصرف بنزین، به بهینه‌سازی نظام انرژی کشور و کاهش فشارهای اقتصادی ناشی از یارانه‌های سوخت نیز کمک شایانی خواهد کرد.

زنگ خطر

افزایش بی‌سابقه مصرف بنزین در نوروز 1404، زنگ خطر جدی برای مدیریت انرژی در کشور به صدا درآورده است. ثبت رکورد تاریخی مصرف روزانه 164‌میلیون لیتر نشان می‌دهد؛ الگوی مصرف سوخت در ایران همچنان روند نگران‌‌‌‌‌کننده‌‌‌‌‌ای دارد، درحالی‌که عوامل متعددی مانند افزایش سفرهای نوروزی و یارانه‌های سوخت در این افزایش نقش دارند، اما عدم‌برنامه‌‌‌‌‌ریزی مناسب و نبود راهکارهای کنترلی، شرایط را پیچیده‌‌‌‌‌تر کرده‌است. در چنین شرایطی، ضروری است که سیاستگذاران با اتخاذ تدابیر جدی در زمینه مدیریت مصرف، از فشار بر منابع انرژی کشور بکاهند. در غیر‌این‌صورت، روند افزایشی مصرف بنزین نه‌‌‌‌‌تنها‌ بار مالی سنگینی بر دوش دولت خواهد گذاشت، بلکه پیامدهای زیست‌محیطی و اقتصادی گسترده‌ای نیز به‌دنبال خواهدداشت.