رکورد آلودگی با تعطیلی ناقص

راضیه احقاقی: تعطیلی نصفه و نیمه تهران در روز چهارشنبه و پنج‌شنبه نتوانست به کاهش آلودگی هوای پایتخت بینجامد و همچنان شهروندان تهرانی‌‌‌ هوای آلوده را استنشاق می‌کنند. در این شرایط، خبری از مدیران شهری در پاسخگویی نسبت به دلایل بروز وضعیت کنونی و حداقل ارائه توصیه‌‌‌های معمولی برای کاهش خطرات ناشی از این آلودگی نیز نیست. در این شرایط برخی تحلیلگران بر این باورند که تهران برخلاف اغلب کلان‌شهرهای بزرگ دنیا، شهردار ندارد. درواقع تقلیل جایگاه شهردار به مدیر شهری در شدت گرفتن بحران‌های پیاپی در بزرگ‌ترین کلان‌شهر کشور اثرگذار بوده است؛ این تقلیل جایگاه یا عدم‌تعریف جایگاه شهردار به عنوان یک فرد سیاسی باعث شده تا از سویی یک فرد یا نهاد مشخص پاسخگوی وضعیت کنونی شهر تهران نباشد و در عین حال قدرتی واحد برای تصمیم‌گیری صحیح در زمان بحران نیز وجود نداشته باشد.

 شهروندان تهرانی یک هفته ابرآلوده را پشت‌‌‌سر گذاشتند؛ از پنج‌شنبه شانزدهم آذر ماه با افزایش غلظ ذرات PM2.5 و همزمان بالا رفتن سطح SO2 هوای تهران برای گروه‌‌‌های حساس و در ادامه برای تمامی گروه‌‌‌ها ناسالم شد. در این میان وزش باد و بارش برف و باران در روز دوشنبه نوزدهم آذر ماه برای چند ساعتی به کمک پایتخت‌‌‌نشینان آمد و هوای شهر برای ساعاتی به محدوده قابل قبول بازگشت؛ البته اثرگذاری بارش‌‌‌ها و شرایط جوی بر سلامت هوای تهران بسیار محدود بود. عدم‌وزش باد و توقف بارش‌‌‌ها در ادامه هفته باعث شد تا مجدد هوای تهران برای تمامی شهروندان غیرسالم شود. در این شرایط کمیته اضطرار آلودگی هوای تهران وارد عمل شد و اقدام به تعطیلی مدارس، مراکز آموزش عالی و دستگاه‌‌‌های دولتی به استثنای دستگاه‌‌‌های خدمت‌‌‌رسان کرد. مشاهدات ساکنان تهران از این تعطیلی نصفه و نیمه حاکی از آن بود که اگرچه این تعطیلی باعث شد تا از حجم ترددها در سطح شهر تهران نسبت به روزهای کاری قبل کاسته شود؛ اما همچنان شهر تهران در ساعات پرتردد با ترافیک مواجه بود و درواقع این تعطیلی نصفه و نیمه نتوانست آلودگی هوای تهران را کنترل کند. این در حالی بود که میرمحمد غراوی معاون استاندار تهران در گفت‌‌‌وگویی که روز چهارشنبه 21 آذر ماه با خبرنگار «دنیای‌اقتصاد» داشت؛ به کاهش 20 تا 30 درصدی آلودگی هوای تهران با تعطیلی نصفه و نیمه شهر امیدوار بود. وی در پاسخ به عدم‌تعطیلی سراسری تهران نیز محدودیت اختیارات این کمیته را علت این موضوع عنوان کرد. به این ترتیب محدودیت اختیارات تصمیم‌گیران در شرایطی که هوای تهران در شرایط بحرانی قرار دارد باعث شد تا تعطیلی نصفه و نیمه نیز به کار هوای شهر نیاید. این درحالی است که انتظار می‌رود در شرایطی که حد مجاز آلاینده SO2 در هوا به بیش از سطح 30 واحدی (حد مجاز) و سطح آلاینده PM2.5 به حدود سه برابر میزان مجاز رسیده، اختیارات تصمیم‌گیران افزایش داشته باشد تا تصمیمات و تحمیل هزینه تعطیلی به نتیجه مطلوب برسد.

 دلایل متفاوت صعود SO2

آلودگی هوای تهران با شدت گرفتن سرمای هوا امری رایج است؛ اما طی یک هفته اخیر، تهرانی‌‌‌ها آلودگی کم‌‌‌سابقه‌‌‌ای را تجربه کردند. در حالی که به شکل معمول ذرات PM2.5 عامل آلودگی هوای تهران در فصل سرد سال بود؛ این مرتبه در کنار افزایش غلظت ذرات PM2.5، هوای تهران با افزایش غلظت SO2 نیز مواجه شد و افزایش این گاز سمی در هوا تنفس را برای بخش قابل‌توجهی از تهرانی‌‌‌ها دشوار کرد. بررسی‌‌‌های «دنیای‌اقتصاد» چند عامل را در بروز افزایش غلظت SO2 در هوا مقصر می‌‌‌داند؛ سوزاندن مازوت در نیروگاه‌‌‌ها و کاهش کیفیت بنزین‌‌‌های مصرفی در تهران و شهرهای حومه. ظرف هفته‌‌‌های پایانی آبان خبر توقف مازوت‌‌‌سوزی در نیروگاه‌‌‌های شازند اراک، ‌‌‌ اصفهان و منتظرالقائم کرج منتشر شد؛ اجرای این تصمیم دیری نپایید و با فک پلمب این نیروگاه‌‌‌ها، سوزاندن مازوت در نیروگاه‌‌‌ها از سر گرفته شد و به این ترتیب بر آتش آلودگی هوا در شهرهای مجاور این نیروگاه‌‌‌ها دمیده شد. در حالی که برخی سیاستگذاران، تامین برق را دلیل مازوت‌‌‌سوزی و بروز وضعیت کنونی دانسته و معتقدند راهی برای عبور از این وضعیت نبوده است؛ برخی کارشناسان پیشنهاد تحویل مازوت به واحدهای سیمانی و استفاده از سوخت گاز سیمانی‌‌‌ها به جای مازوت‌‌‌سوزی در نیروگاه‌‌‌ها را داده بودند. واحدهای سیمانی دارای فیلترهای قوی‌‌‌تری نسبت به نیروگاه‌‌‌ها هستند و در صورتی که پیشنهاد تعویض سوخت نیروگاه و واحدهای سیمانی اجرایی می‌‌‌شد، از غلظت ورود آلاینده SO2 به هوا کاسته می‌‌‌شد. در عین حال کارخانه‌‌‌های سیمان به طور کلی مقدار کمتری مازوت نسبت به نیروگاه‌‌‌ها می‌‌‌سوزانند، بنابراین تعویض سوخت از این منظر نیز میزان ورود آلودگی را کاهش می‌‌‌داد. افزایش مصرف سوخت بنزین در کشور طی سال‌های اخیر؛ برحجم ورود SO2 در هوا افزود. در پنج سال گذشته میزان مصرف روزانه سوخت از 80 میلیون لیتر به 135 میلیون لیتر افزایش یافته است که رشد بیش از یک و نیم برابری را نشان می‌دهد. این جهش مصرف سوخت یکی از دلایل اصلی بروز آلودگی هوا در شهر تهران است. با وجود این باید دید این رشد مصرف سوخت ناشی از چه عواملی است؟ فرسودگی خودروها مصرف سوخت را افزایش داده، تمایل به استفاده از وسایل حمل‌ونقل عمومی کاهش یافته یا عدم‌توانایی ناوگان حمل‌ونقل عمومی به افزایش سهم خودروهای سواری در حمل‌‌‌ونقل عمومی منجر شده است. در شرایطی که به نظر می‌رسد تمامی عوامل ذکر‌شده در افزایش مصرف سوخت دخیل بوده‌‌‌اند؛ کاهش کیفیت بنزین نیز مزید برعلت شده است. کارشناسان بارها تاکید کرده‌‌‌اند که کاهش کیفیت سوخت با افت کیفیت احتراق باعث شدت گرفتن آلودگی هوا می‌شود. در این شرایط گزارش‌‌‌هایی مبنی بر کاهش بیشتر کیفیت سوخت مصرفی (بنزین و گازوئیل) در خودروهای در حال تردد شهر تهران منتشر شده که به نظر می‌رسد این موضوع نیز در کاهش بیشتر آلودگی هوا نقش موثری داشته است.

 تقسیم اختیار؛ به سلب مسوولیت انجامید

کارشناسان حوزه شهری پیش از این رویه فعلی برای انتخاب شهردار تهران (شهردار کلان‌شهرها) را مورد انتقاد قرار داده بودند و تاکید داشتند که برخلاف اغلب کلان‌شهرهای دنیا، تهران شهردار ندارد. شهردار تهران درواقع مدیری است که برای اداره مسائل روزمره شهری از سوی شورای شهر استخدام شده و به مدیریت شهرداری انتصاب می‌شود. این در حالی است که شهرداران اغلب کلان‌شهرها در سازوکاری سیاسی و با انتخابات تعیین می‌‌‌شوند، دارای جایگاه سیاسی هستند و در کنار تفویض اختیار و قدرت باید پاسخگو نیز باشند. نحوه کنونی تعیین شهردار برای تهران باعث شده تا مسوول واحدی برای چالش‌‌‌های شهر تهران وجود نداشته باشد و بنابراین در شرایط کنونی که بحرانی نظیر آلودگی هوا شدت می‌گیرد؛ مسوولان فعلی به راحتی از پاسخگویی شانه خالی کنند. در شرایط کنونی تصمیم‌گیری برای شهر تهران به شکل دوپاره انجام می‌شود، بخشی از تصمیمات از طریق سازمان‌های دولتی نظیر استانداری یا وزارتخانه‌‌‌های مرتبط اخذ می‌شود و بخشی نیز از سوی شهرداری تهران. این دوپارگی باعث شده تا هر دو سمت تصمیم‌‌‌ساز خود را پاسخگوی شرایط کنونی ندانند. روزنامه «دنیای‌اقتصاد» در گزارشی که روز پنج‌شنبه 22 آذر ماه منتشر کرد با عنوان «پکن پاک شد» به بررسی تجربه موفق چین در مهار آلودگی هوا در پایتخت این کشور پرداخت و نقش پررنگ شهرداری پکن در این زمینه را بررسی کرد.

 شهر بی‌شهردار؟

سید‌آرش حسینی‌میلانی رئیس کمیته محیط‌‌‌ زیست شورای شهر تهران در دوره پنجم این شورا معتقد است که بحث آلودگی شهر تهران موضوعی چندبخشی بوده و برخلاف اغلب کلان‌شهرهای بزرگ دنیا که شهرداران تصمیم‌گیر و پاسخگوی چالش‌‌‌ها و بحران‌های شهری هستند؛ شهرداری تهران تنها یک عضو از کمیته اضطرار آلودگی هوای تهران است و با توجه به مسوولیت محدودی که برعهده دارد، پاسخگوی بروز وضعیت کنونی نیز نیست. کمیته اضطرار آلودگی هوا مسوول و تصمیم‌گیر در خصوص بحران آلودگی شهر تهران است؛ استاندار تهران به‌‌‌عنوان نماینده حاکمیت، ریاست این کمیته را برعهده دارد. شهرداری تهران، وزارت بهداشت و سازمان محیط‌زیست نیز در این کمیته عضویت دارند و دبیری این کمیته نیز با سازمان حفاظت محیط‌زیست است. البته اگر شهرداری تهران و شخص شهردار از سرمایه اجتماعی بیشتر و ارتباط حسنه با مردم تهران برخوردار بود؛ می‌توانست در شرایط کنونی از وجهه پذیرفته شده خود برای توصیه کردن به شهروندان استفاده کند.

میلانی ادامه داد: در شهری مانند لندن، صادق‌‌‌خان به‌‌‌عنوان شهردار متولی بروز هر موضوع کوچک و بزرگی در این شهر است. اما در تهران چنین رویه‌‌‌ای وجود ندارد، چرا که شهردار تهران تنها یک مدیر شهری با مسوولیت و پاسخگویی محدود است. زمانی می‌توان از شهردار انتظار پاسخگویی داشت که شهردار قدرت، منابع مالی و جایگاه سیاسی داشته باشد. در شرایط کنونی حتی استاندار تهران نیز به عنوان رئیس کمیته اضطرار آلودگی هوا از اختیار کافی و حمایت مجلس و دولت برای اعلام شرایط بحران و تصمیم‌گیری برخوردار نیست.حسینی‌میلانی معتقد است که سهم شهرداری در کنترل آلودگی هوا به تقویت و ضعف ناوگان حمل‌‌‌ونقل عمومی و طرح‌‌‌های کنترل ترافیک بازمی‌گردد. در عین حال شهرداری تهران به شکل غیرمستقیم؛ با سیاستگذاری در حوزه شهرسازی می‌تواند بر کیفیت هوای تهران اثرگذار شود. وی افزود: موضوع ضعف حمل‌‌‌ونقل عمومی غیرقابل کتمان است؛ در زمان‌‌‌های بحران، مدیریت شهری برای رفع این کمبود متحمل فشار بیشتری می‌شود. اگرچه ارتقای حمل‌‌‌ونقل عمومی در کاهش آلودگی هوا به شکل جدی موثر است؛ اما رفع این محدودیت در کوتاه‌مدت میسر نیست؛ رفع این معضل نیاز به زمینه‌‌‌سازی توسعه خطوط مترو، نوسازی ناوگان اتوبوسرانی و تاکسیرانی کشور دارد. طی سال‌های اخیر شاهد هستیم که شهردار تهران مساله خودروهای برقی را حتی به شکل نمادین پیگیری می‌کند و این موضوع بیانگر عزم مدیریت شهری برای کنترل آلودگی‌‌‌هاست. با وجود این شهرداری و شورای شهر تهران باید پاسخگوی عدم‌تحقق وعده‌‌‌هایشان در زمینه واردات اتوبوس و تجهیز ناوگان مترویی باشد. میلانی ادامه داد: کنترل آلودگی مادرشهری نظیر تهران نیاز به وضع چهار برنامه پنج‌ساله دارد؛ این برنامه باید بر کاهش مستمر سالانه غلظت ذرات با قطر کمتر از 2.5 میکرون متمرکز باشد. مجامع جهانی بر ضرورت وجود برنامه‌‌‌های میان‌مدت و بلندمدت برای کنترل آلودگی هوا تاکید دارند. در شرایط کنونی غلظت آلاینده PM2.5 حدودا سه برابر استاندارد داخلی در این زمینه است. با وجود این توجه به مساله آلودگی هوا در شهر تهران، عموما به شکل مقطعی و در فصل سرما که آلودگی هوا در کشور شدت می‌گیرد، بروز می‌کند.