دگردیسی اقتصاد شبه جزیره

سرمایه‌گذاری سعودی‌ها در بخش غیرنفتی باعث شده است، این کشور حتی در شرایط رشد منفی بخش نفت همچنان رشد مثبتی را تجربه کند. مسیری که مدت‌ها است کارشناسان برای بهبود وضعیت اقتصاد کشورهای نفتی توصیه می‌کنند؛ اما در دستور کار مقامات قرار نگرفته است.

اثر کرونا بر اقتصاد عربستان و عبور از این بحران

اقتصاد عربستان سعودی در طی سال‌های اخیر نوسانات قابل توجهی را تجربه کرده است. در سال2020، به‌دلیل همه‌گیری کرونا و کاهش تقاضای جهانی برای انرژی، رشد اقتصادی این کشور در سه‌ماه دوم سال2020 به حدود منفی 4.9درصد رسید؛ درحالی‌که در سه‌ماه دوم سال2019 صفر درصد بوده است.

اما پس از شوک اقتصادی ناشی از کرونا در 2020، تقاضای جهانی برای انرژی افزایش پیدا کرد. با بازگشت فعالیت‌های صنعتی و حمل‌ونقل و بازیابی اقتصاد، قیمت نفت افزایشی شد. این موضوع یکی از دلایل مهم رشد بخش نفتی در همان سال بوده است. همچنین در اواخر سال2021 همزمان با بهبود نسبی تقاضا سیاست‌های مربوط به اوپک‌پلاس هم با تغییرات همراه بود که منجر به افزایش صادرات نفت عربستان شد.

در فوریه2022، جنگ اوکراین آغاز شد و تحریم‌های غرب علیه روسیه موجب کاهش عرضه نفت روسیه به بازارهای جهانی شد. این امر به‌صورت مضاعف باعث شد قیمت نفت افزایش قابل توجهی داشته باشد. عربستان به‌عنوان یکی از بزرگ‌ترین تولیدکنندگان نفت، از این فرصت سودآور استفاده کرد و تولید نفت خود را افزایش داد. بنابر این در سال‌های2021 و 2022، بهبود تقاضای جهانی، افزایش قیمت نفت و سیاست‌های اوپک‌پلاس موجب رشد بخش نفتی در تولید ناخالص داخلی این کشور شد.

روند اقتصاد عربستان در 2023

در سال2023، اقتصاد عربستان سعودی شاهد شروعی نوسانی بود؛ در نیمه اول این سال اوپک‌پلاس تصمیم گرفت تولید نفت را کاهش دهد. مهم‌ترین دلایل این کاهش افزایش تولید نفت در کشورهای غیر اوپک مانند ایالت متحده آمریکا و ضعف در تقاضا بود؛ زیرا تقاضای نفت به سطح قبل از بحران کرونا نرسیده بود و نتوانسته بود کاملا خودش را بازیابی کند. تحت تاثیر این شرایط تولید نفت کاهش پیدا کرده بود و قیمت آن با نوسانات جدی همراه بود. اما در کنار این چالش‌ها، بخش غیرنفتی همچنان با ثبات بود و رشد پیوسته‌ای را تجربه می‌کرد.

با گذر زمان و ورود به نیمه دوم سال2023، شاهد تغییراتی در سیاست‌های تولید نفت بودیم؛ عربستان با تعدیل محدودیت‌های تولید به تدریج پاسخ‌گویی به تقاضای جهانی را افزایش داد و رشد بخش نفتی بهبود یافت. این تغییرات، همراه با استمرار رشد مثبت بخش غیرنفتی، موجب شد که کل اقتصاد کشور از رکود اولیه عبور کند و به سمت بهبود روند حرکت کند.

سال2024 برای سعودی‌ها چطور گذشت؟

سال2024 تصویری متفاوت از اقتصاد عربستان به نمایش گذاشت؛ با بهبود شرایط بازار، اوپک‌پلاس تصمیم به افزایش تولید به میزان 2.2میلیون بشکه در روز گرفت. تصمیمات تعدیلی اوپک‌پلاس و افزایش نسبی تولید نفت در پاسخ به بهبود شرایط بازار جهانی، درآمدهای نفتی کشور را به سطح مطلوبی رساند. در عین حال، همچنین فاز اول پروژه‌های بزرگ گردشگری و زیرساختی همچون پروژه‌های دریای سرخ و القدیه به مرحله عملیاتی جدی وارد شدند و به رشد پایدار بخش غیرنفتی کمک کردند.

ترکیب این عوامل، موجب ایجاد تعادلی بین درآمدهای نفتی و رشد اقتصادی از طریق منابع غیرنفتی شد؛ به این ترتیب اقتصاد عربستان در سال2024 در راستای کاهش وابستگی به نفت، گام‌های بلندی برداشته است. به‌رغم اینکه نفت همچنان ستون فقرات اقتصاد عربستان است و تولید ناخالص داخلی بخش نفتی در سطح قابل قبولی حفظ شده، اما در سال‌های اخیر کشور با اجرای سیاست‌های بلندمدت و تنوع‌بخشی به ساختار اقتصادی، سعی کرده است وابستگی خود به درآمدهای نفتی را کاهش دهد.

چشم‌انداز2030 عربستان چیست؟

چشم‌انداز2030 عربستان سعودی یک برنامه استراتژیک بلندمدت است که توسط محمد بن‌سلمان، ولیعهد عربستان سعودی در سال2016 معرفی شد. این برنامه به‌طور کلی دارای سه رکن اصلی است: ارتقای جایگاه عربستان سعودی به‌عنوان «قلب جهان عرب و اسلام»، تبدیل شدن به یک کانون جهانی جذب سرمایه و سرمایه‌گذاری و تبدیل شدن به راهی برای اتصال آسیا، اروپا و آفریقا با توجه به موقعیت استراتژیک عربستان.

بر اساس گزارش سالانه چشم‌انداز عربستان سعودی2030 برای سال2024 عربستان سعودی در سال2024 به بالاترین سطح تاریخی مشارکت فعالیت‌های غیر نفتی دست یافت. بر اساس داده‌ها، تولید ناخالص داخلی واقعی این کشور با رشد کلی 1.3درصدی مواجه شد که حاصل افزایش 4.3درصدی در بخش غیرنفتی و کاهش 4.5درصدی در بخش نفتی بوده است.

در ماه مه2024، درصد سرمایه‌گذاری‌های خارجی و مشترک در بخش صنعتی به 37درصد مجموع سرمایه‌گذاری‌ها رسید که ارزشی بیش از 542میلیارد ریال سعودی داشت. سهم صادرات غیرنفتی در تولید ناخالص داخلی غیرنفتی نیز افزایش یافته و به 24.1درصد رسید که نسبت به پایه 18درصد، 36درصد بیشتر است. این رقم نشان‌دهنده تحقق 50درصد از هدف‌گذاری‌های چشم‌انداز در این زمینه است.

رویکرد دوگانه عربستان و حفظ عملکرد بخش نفتی به‌عنوان منبع اصلی درآمد در کوتاه‌مدت و تقویت بخش‌های غیرنفتی برای ایجاد تعادل در بلندمدت، نشان‌دهنده انعطاف‌پذیری این کشور در مواجهه با نوسانات بازار جهانی نفت است. عربستان با این سیاست، موفق شده نه تنها از مزایای درآمدی نفت بهره‌مند شود، بلکه زمینه رشد پایدار و کاهش ریسک‌های ناشی از نوسانات قیمت نفت را نیز فراهم آورد.

عملکرد ایران برای کاهش وابستگی به درآمد نفتی

درحالی‌که عربستان سعودی به لطف چشم‌انداز2030 توانسته است موفقیت‌های بزرگی در کاهش وابستگی به نفت و توسعه اقتصاد غیر نفتی به‌دست آورد، ایران همچنان با چالش‌های فراوانی در این زمینه مواجه است. ایران از سال2018 با تحریم‌های بین‌المللی و فشارهای اقتصادی زیادی مواجه بوده؛ به‌طوری‌که به سختی قادر به فروش نفت در بازارهای جهانی بوده است.

اگرچه ایران نیز تلاش‌هایی را در جهت افزایش صادرات غیرنفتی انجام داده، اما هنوز نتواسته است به موفقیت‌هایی مشابه عربستان دست یابد و نوسانات قیمت نفت و میزان صادرات بر رشد اقتصادی کشور تاثیر منفی معنی‌داری داشته است. برای بهبود شرایط اقتصادی و بازگشت به بازار جهانی نفت، ایران باید مذاکرات بین‌المللی را برای رفع تحریم‌ها جدی‌تر دنبال کند.

 گام برداشتن در راستای رفع دائمی تحریم‌ها می‌تواند به ایران کمک کند تا صادرات نفت خود را افزایش دهد و از منابع بیشتری برای توسعه اقتصادی استفاده کند. همچنین ایران باید شیوه‌های بهتری برای استفاده از درآمدهای نفتی در بودجه کشور تدوین کند. به جای تخصیص عمده درآمدهای نفتی به پرداخت مخارج جاری کوتاه‌مدت، باید تلاش کند تا این درآمدها به سرمایه‌گذاری در بخش‌های غیر نفتی و زیرساخت‌های بلندمدت اختصاص یابد.