ایران در مسیر فضایی؛ از «چمران ۱» تا توسعه همکاری‌های بین‌المللی بخش خصوصی در صنعت فضایی

به گزارش ایسنا، در دل تاریکی شب، نقطه‌ای نورانی بر فراز آسمان ایران حرکت می‌کند؛ ماهواره‌ای که از ارتفاع صدها کیلومتری، چشم‌اندازی دقیق از زمین ارائه می‌دهد. از پرتاب نخستین ماهواره ملی در سال 1387 تا دستیابی به فناوری‌های پیشرفته فضایی، ایران گام‌های بلندی در مسیر خودکفایی فضایی برداشته است.

این روزها، ماهواره‌های ایرانی نه‌تنها در مدار زمین قرار گرفته‌اند، بلکه در حوزه‌هایی همچون سنجش از دور، مخابرات و تحقیقات علمی نیز نقش‌آفرینی می‌کنند. از ماهواره «خیام» که تصاویر با وضوح بالا برای مدیریت منابع طبیعی و کشاورزی ارائه می‌دهد تا «هدهد» و «کوثر» که به‌تازگی در مدار قرار گرفته‌اند، هر یک صفحه‌ای جدید در تاریخ فناوری فضایی ایران رقم زده‌اند.

این گام علمی با پشتوانه سند 10 ساله فضایی (1401 تا 1410) است که در آخرین جلسه شورای عالی فضایی، مصوب شد و بر اساس آن هدف‌گذاری کشور در حوزه صنعت فضایی تبدیل‌شدن به یکی از کشورهای صادرکننده خدمات صنعت فضایی بوده است.

این سند راه را در بازه‌های زمانی یک‌ساله، دوساله تا افق 10‌ساله در حوزه‌های ساخت ماهواره، زیرساخت‌های فضایی، توسعه فناوری فضایی، پایگاه فضایی تا ماهواره در لایه‌های مختلف مشخص کرده است. تقسیم کار ملی از دیگر جنبه‌های این سند است و مقرر شده از تکرار اجرای پروژه‌ها و تحقیقات و موازی‌کاری جلوگیری شود.

سرآمدی در توسعه فناوری فضایی بومی در منطقه و افزایش بهره‌مندی شهروندان، کسب‌وکارها و دولت از خدمات و فناوری‌های فضا پایه به عنوان جزء جدایی‌ناپذیری از فعالیت‌های روزمره چشم‌انداز این سند تعریف شده و ماموریت‌هایی برای صنعت فضایی تعیین کرده است.

از سال 1400 دوازده پرتاب فضایی صورت گرفت که به این شرح است:

ایران فضایی 1403

ایران در سال 1403 با اجرای چندین پرتاب موفقیت‌آمیز ماهواره‌ای، گام‌های بلندی در توسعه صنعت فضایی برداشته است. از پرتاب ماهواره‌های تحقیقاتی مانند «چمران 1» و «فخر 1» گرفته تا مشارکت بخش خصوصی در پروژه‌هایی نظیر «کوثر» و «هدهد»، صنعت فضایی کشور به نقطه عطف جدیدی در مسیر توسعه فناوری‌های بومی رسیده است. این دستاوردها با استفاده از پرتابگرهای پیشرفته مانند «قائم 100» و «سیمرغ» حاصل شده و برنامه‌های آینده، افق روشنی را برای جایگاه ایران در عرصه فناوری فضایی جهانی ترسیم می‌کند.

در سال 1403، ایران برنامه‌ریزی کرده بود تا بین 5 تا 7 پرتاب فضایی داخلی و بین‌المللی انجام دهد. تا کنون، سه پرتاب موفقیت‌آمیز صورت گرفته است. یکی از پرتاب‌های مهم سال گذشته، پرتاب ماهواره تحقیقاتی «چمران 1» در شهریورماه بود که با استفاده از ماهواره‌بر «قائم 100» به مدار 550 کیلومتری زمین ارسال شد. این ماهواره برای تست عملکرد زیرسیستم‌ها و انجام مانورهای مداری طراحی شده است.

همچنین، پرتاب ماهواره‌های «کوثر» و «هدهد» توسط بخش خصوصی در آبان‌ماه سال گذشته انجام شد که نشان‌دهنده نقش پررنگ بخش خصوصی در توسعه صنعت فضایی کشور است.

در ادامه، پرتاب ماهواره‌های «طلوع 3» و «ظفر 2» نیز در برنامه‌های سال گذشته قرار داشت که با استفاده از پرتابگرهای «سیمرغ» و «قائم» انجام شد. با توجه به این برنامه‌ها، ایران در سال 1403 گام‌های مهمی در توسعه فناوری فضایی برداشته و به دستاوردهای قابل‌توجهی دست یافت.

دکتر حسن سالاریه، رئیس سازمان فضایی ایران با بیان اینکه در سال گذشته در حوزه صنعت فضایی ایران اتفاقات خوبی رقم خورده است، گفت: در سال 1403 پرتاب موفقیت آمیز ماهواره چمران-1 را داشتیم که در شهریور سال گذشته با پرتابگر قایم-100 در مدار قرار گرفت. این پروژه از دو جنبه برای صنعت فضایی کشور مهم بود که یکی از آن عملکرد قائم-100 است. این پرتابگر یک پرتابگر سوخت جامد است که قابلیت مدارگذاری محموله‌ها در مدار لئو (400 تا 500 کیلومتری) با وزن 100 کیلوگرم را دارد.

وی، سومین پرتاب موفق قائم-100 را نشان از تثبیت عملکرد آن دانست که توسط محققان صنعت فضایی کشور در مجموعه هوافضای سپاه توسعه یافته است و اظهار کرد: جنبه دیگر عملکرد ماهواره چمران-1 است که کلیه ماموریت‌های خود را در مدار به طور کامل به انجام رساند. این ماموریت‌ها شامل مانور مداری به کمک تراسترهای گاز سرد، تغییر فاز و ارتفاع ماهواره بر اساس ظرفیت تراسترها و الگوریتم‌ها می‌شود که با موفقیت تست شدند و یک پیشرفت بزرگ برای صنعت فضایی کشور محسوب می‌شود.

سالاریه، پرتاب موفقیت آمیز ماهواره‌های «هدهد» و «کوثر» در آبان سال گذشته را از دیگر پروژه‌های فضایی کشور دانست که توسط پرتابگر خارجی سایوز انجام شده است و ادامه داد: مهمترین جنبه این پرتاب این است که برای اولین بار بخش خصوصی فعال در صنعت فضایی، یک ماهواره در مدار قرار داد. ماهواره «کوثر» یک ماهواره سنجشی با تصویربرداری حدود 4 متر است.

رئیس سازمان فضایی ایران با تاکید بر اینکه ماهواره «هدهد» نیز یک ماهواره IOT است و برای تست اهداف اینترنت اشیاء است، تاکید کرد: هر دو ماهواره برای اولین بار در کلاس خودشان در مدار قرار گرفتند و عملکرد ماهواره هدهد در مدار تثبیت شده است.

به گفته وی، نمونه دوم این ماهواره توسط بخش خصوصی ایران در حال ساخت و تکمیل است. این شروعی برای حضور پررنگ بخش خصوصی در صنعت فضایی است. هم‌اکنون بخش خصوصی ارتباطات بین‌المللی خود را شروع کرده است و با پرتابگر خارجی مذاکره می‌کند که این امر برای بلوغ صنعت فضایی برای گام برداشتن بخش خصوصی در این حوزه مهم است.

تا پیش از این محصولات متعددی از سوی شرکت‌های بخش خصوصی در ماهواره‌های مختلفی که در مدار داریم و یا در حال ساخت است، استفاده شده و می‌شود، ولی اینکه کل سیستم توسط بخش خصوصی در کشور طراحی و ساخته شود، امر جدیدی است که انجام شد.

پرتاب ماهواره فخر-1

رئیس سازمان فضایی ایران پرتاب بلوک انتقال مداری «سامان-1» و ماهواره مخابراتی «فخر-1» را از دیگر دستاوردهای فضایی در سال گذشته دانست و گفت: نانو ماهواره «فخر 1» صبح روز جمعه، 16 آذر سال 1403 به عنوان محموله جانبی به همراه بلوک انتقال مداری «سامان1» و یک محموله تحقیقاتی دیگر توسط ماهواره‌بر سیمرغ به فضا پرتاب شد. این ماهواره که به منظور پاسداشت خدمات دانشمند شهید دکتر محسن فخری‌زاده، به نام «فخر 1» نام‌گذاری شده است، دارای ابعاد 3 واحدی(3U) بوده و جرم آن کمتر از 10 کیلوگرم است.

زیرسامانه‌های کلیدی به کار رفته در ماهواره «فخر 1» شامل رایانه مرکزی، انرژی و مدیریت توان، ارتباطات رادیویی و دینامیک پرواز است که اغلب تجهیزات آنها در مقیاس نانو ماهواره‌ها توسط شرکت‌های دانش‌بنیان داخلی، بومی‌سازی شده و برای نخستین بار به فضا پرتاب می‌شوند. ارزیابی عملکرد زیرسامانه‌های یاد شده تحت شرایط اقلیم فضا، به منظور بررسی توانایی منظومه ماهواره‌های مکعبی در اجرای ماموریت‌های فضایی تصویربرداری و پایش طیف الکترومغناطیسی، از اهداف ثانویه پرتاب ماهواره «فخر 1» به شمار می‌رود.

سالاریه افزود: این پرتاب که چندین رکورد جدید برای صنعت فضایی ایران ثبت کرد، نشان‌دهنده توانمندی روزافزون کشور در طراحی و اجرای ماموریت‌های پیچیده فضایی است. پرتابگر سیمرغ در سال 1402 پرتاب موفقیت‌آمیز «مهدا» را داشت و در سال 1403 نیز در 16 آذر پرتاب بلوک انتقال مداری «سامان 1» را که دستاورد جدید مهندسان فضایی کشور است و با پرتاب آن دو محموله تحقیقاتی دیگر با مجموع وزن حدود 300 کیلوگرم ارسال شدند، رکورد جدیدی در وزن محموله‌های قابل پرتاب کشور رقم زد. این اتفاقاتی بود که سال‌ها منتظر آن بودیم و از این نظر پرتابگر سیمرغ در صنعت فضایی جایگاه ویژه‌ای دارد؛ چرا که به‌عنوان پرتابگری با سوخت مایع، ظرفیت آن نسبت به پرتابگرهای سوخت جامد بیشتر است.

سالاریه با بیان اینکه کلاس جرمی شامل ماهواره‌هایی با وزن بین 100 تا 300 کیلوگرم در سطح جهانی نیز بسیار مورد توجه است، خاطرنشان کرد: این ماهواره‌ها به‌ویژه در حوزه‌های سنجش از دور و ارتباطات مخابراتی، بیشترین سهم را در پرتاب‌های اخیر به خود اختصاص داده‌اند. پرتابگر «سیمرغ» برای کشور اهمیت راهبردی دارد و ما آینده درخشانی را برای «سیمرغ» پیش‌بینی می‌کنیم. امیدواریم پرتاب‌های آتی این پرتابگر نیز با موفقیت همراه باشد و به‌عنوان یک سیستم کاملاً قابل‌اعتماد در خدمت برنامه‌های فضایی ایران قرار گیرد.

سامان-1

وی در ادامه به پرتاب بلوک انتقال مداری «سامان 1» اشاره کرد و افزود: این بلوک که اکنون در مدار قرار گرفته است، نمونه کیفی‌ بود که با اصلاحات انجام شده بر روی آن تبدیل به نمونه پرتابی شد و اولین تست مداری این سیستم که پیش‌تر به‌صورت زیرمداری در مهرماه 1401 آزمایش شده بود، در سال 1403 اولین عملیات مداری کامل انجام شد.

سالاریه خاطر نشان کرد: در این پرتاب قرار شد که بلوک انتقال مداری «سامان-1» در مدت 30 ساعت در مدار قرار گیرد و این بلوک با قابلیت‌هایی همچون عملیات مداری و مدارگذاری ماهواره، به‌عنوان اولین اسپیس‌ویکر (فضاپیمای انتقال مداری) ایران شناخته می‌شود.

سالاریه در ادامه افزود: بلوک انتقال مداری قابلیت انتقال مداری و قابلیت مدارگذاری ماهواره در مدار را دارد و زمانی که در مدار تزریق می‌شود، ماهواره‌ای که به آن متصل است، آن ماهواره در نقطه‌ دیگری در مدار تزریق می‌شود. زمانی که پرتابگر، ماهواره را در مدار پارکینگ قرار داد، بلوک انتقال مداری کار خود را آغاز می‌کند تا ماهواره را در مدار تزریق کند. بیش از 80 درصد از اجزا و سامانه‌های این عملیات به‌طور موفقیت‌آمیز آزمایش شدند که نشان از پیشرفت چشمگیر فناوری فضایی کشور دارد.

منظومه ماهواره اینترنت اشیاء

سالاریه به منظومه ماهواره‌ای شهید سلیمانی اشاره کرد و یادآور شد: منظومه باریک باند شهید سلیمانی اینترنت اشیاء شامل 20 ماهواره می‌شود که قرار بود در سال 1403 پرتاب شود، پرتاب ماهواره منظومه شهید سلیمانی در سال 1404 انجام خواهد شد. 

وی با بیان این مطلب که ماهواره‌های پژوهش 1، 2 و 4 مراحل طراحی خود را طی می‌کنند، خاطرنشان کرد: ماهواره پژوهش 3 با هدف رسیدن به مدار بالای 36 هزار کیلومتر در مرحله مناقصه قرار دارد و وقتی که سازنده آن مشخص شد، جزئیات و مختصات ماهواره مشخص و اعلام خواهد شد.

رئیس سازمان فضایی با اشاره به اینکه دو ماهواره راداری «راد 1» و «راد 2» در حال ساخت هستند، اظهار کرد: دقت تصویربرداری ماهواره «راد 1» 50 متر است و ساخت آن تا اواخر 1404 به اتمام می‌رسد و سال 1404 هم رونمایی می‌شود. دقت تصویربرداری ماهواره «راد 2»، 20 متر است و طراحی محموله‌های آن در حال انجام است.

کپسول زیستی

وی در ادامه با اعلام اینکه فرایند طراحی کپسول‌های زیستی جدید ایرانی در حال انجام است، گفت: طراحی دو کپسول 500 و 1500 کیلوگرمی طبق برنامه 10 ساله فضایی کشور در حال انجام است و پیش‌بینی می‌کنیم که پرتاب‌های آزمایشی زیرمداری آن از سال 1404 آغاز شود.

سالاریه خاطر نشان کرد: ساخت دو ایستگاه فضایی سلماس و چناران که برای کنترل و دریافت تصاویر طراحی شده‌اند، هم‌اکنون در مرحله اتمام ساخت زیرساخت‌های فیزیکی قرار دارد و در سال 1404 بهره‌برداری از این دو ایستگاه انجام می‌شود.

منبع: ایسنا