ایران، بازیگر جدید در بازار جهانی محصولات نانویی با صادرات ۱۴۵ میلیون دلاری به ۵۰ کشور دنیا

به گزارش ایسنا، فناوری نانو که به مطالعه و دستکاری مواد در مقیاس نانومتری (یک میلیاردیم متر) می‌پردازد، یکی از حوزه‌های نوین علمی است که در دهه‌های اخیر تحولی عظیم در بسیاری از صنایع ایجاد کرده است. این فناوری با استفاده از ویژگی‌های منحصر به فرد مواد در مقیاس نانو، پتانسیل‌های بی‌نظیری برای تغییرات بنیادین در پزشکی، انرژی، محیط زیست، الکترونیک و سایر صنایع دارد. در سطح جهانی، کشورهای پیشرفته با سرمایه‌گذاری‌های چشمگیر در این حوزه، رقابت شدیدی را برای به‌دست آوردن برتری در توسعه فناوری نانو آغاز کرده‌اند.

ایران به عنوان یکی از کشورهای پیشرو در منطقه خاورمیانه، در سال‌های اخیر گام‌های بلندی در زمینه تحقیق و توسعه فناوری نانو برداشته است. با توجه به منابع انسانی ماهر، پژوهشگران برجسته و سرمایه‌گذاری‌های استراتژیک در زیرساخت‌های علمی، ایران توانسته است در عرصه فناوری نانو به دستاوردهای قابل توجهی دست یابد. از تولید نانومواد و نانوحسگرها گرفته تا کاربردهای پزشکی و دارویی، ایران به یکی از مراکز نوآوری و تحقیق در این حوزه تبدیل شده است.

توسعه فناوری نانو در ایران نه تنها فرصت‌هایی برای رشد اقتصادی و فناوری فراهم کرده است، بلکه در بهبود کیفیت زندگی و حل چالش‌های جهانی نظیر بحران‌های زیست‌محیطی و بیماری‌های مزمن نیز نقش مهمی ایفا می‌کند. این گزارش به بررسی وضعیت کنونی فناوری نانو در ایران، دستاوردها، چالش‌ها و چشم‌اندازهای آینده این حوزه در کشور می‌پردازد.

با برنامه‌ریزی‌های اجرا شده، توسعه فناوری نانو در ایران در سال‌های اخیر رشد چشمگیری داشته و به دستاوردهای قابل توجهی دست یافته است. به گونه‌ای که حجم فروش محصولات نانویی در سال 1402، مجموع فروش محصولات نانویی در ایران به حدود 620 هزار میلیارد ریال (62 همت) رسید که نسبت به سال قبل بیش از 100 درصد رشد نشان می‌دهد.

در مورد صادرات محصولات نانویی در سال 1402، بیش از 145 میلیون دلار از محصولات نانوی ساخت ایران به 50 کشور جهان صادر شد. از این میزان، 40 درصد به پنج کشور عراق، سوریه، هند، چین و ترکیه صادر شده است.

در سال 1401، استان‌های تهران، اصفهان و البرز به ترتیب با 64.4 درصد، 12.6 درصد و 5.9 درصد از فروش محصولات نانو، بیشترین سهم را داشتند. ​

در سال 1401، صنعت ساخت‌وساز نزدیک به نیمی از بازار محصولات فناوری نانوی ایران را به خود اختصاص داد که معادل حدود 147 هزار میلیارد ریال بود. بیش از 90 درصد این رقم مربوط به بازار شیرآلات بهداشتی، کاشی و شیشه رفلکس بود. ​

این آمار نشان‌دهنده رشد سریع و پتانسیل بالای فناوری نانو در ایران است که می‌تواند به توسعه صنعتی و اقتصادی کشور کمک شایانی کند.​

دبیر ستاد توسعه فناوری‌های نانو و میکرو با بیان اینکه‌ فروش محصولات و خدمات مبتنی بر نانو در سال گذشته رشد 104 درصد را تجربه کرده است، گفت: محصولات نانویی ایرانی به 49 کشور از 5 قاره جهان صادر شده است.

آخرین وضعیت تولید و فروش نانویی ایران

دکتر عماد احمدوند، دبیر ستاد توسعه فناوری نانو در گفت‌وگو با ایسنا با اشاره به انجام مطالعات تحلیلی بر بازار فناوری نانو، اظهار کرد: در سال 1402 تمرکز بر افزایش تعداد پروژه‌های توسعه نانو بوده است، به گونه‌ای که در این سال 329 پروژه را در سطوح اساتید ماموریت‌گرا تا توسعه کسب و کار حمایت کردیم. این میزان در سال 1401 تعداد 189 محصول و در سال 1400 تعداد 242 محصول مورد حمایت ستاد قرار داشتند.

دبیر ستاد توسعه فناوری‌های نانو و میکرو، برنامه‌های حمایتی این ستاد را شامل سطوح محققان در TRLهای 2 تا 3، کسب و کارهای نوپا در TRLهای 4 تا 5 و شرکت‌های صنعتی در سطح فناوری 5 تا 9 دانست و گفت: در بخش شرکت‌های صنعتی در نیمه اول سال 1403 از 169 محصول در سطح 5 تا 9 حمایت شده است.

احمدوند به برخی از پروژه‌های مورد حمایت در سال 1402 اشاره کرد و افزود: در این سال عمده حمایت‌های ستاد از پروژه‌های حوزه سلامت و انرژی است. این حمایت‌ها به‌صورت مالی بلاعوض یا تسهیلات ارائه شده است؛ به‌طوری‌که در حوزه سلامت 50 میلیارد تومان و در حوزه نفت و گاز و انرژی 18 میلیارد تومان تخصیص یافته است.

به گفته وی، تاکنون 1577 محصول فناورانه تاییدیه ستاد نانو را دریافت کرده‌اند.

حجم بازار 62 هزار میلیاردی

به گفته احمدوند، حجم بازار نانوی ایران 62 هزار میلیارد تومان (معادل 1620 میلیون دلار) است که 90.8 درصد آن متعلق به بازار داخلی است و 9.2 درصد آن به صادرات اختصاص دارد. همچنین، در فروش محصولات نانوی ساخت ایران رشد 104 درصدی مشاهده شده است. سهم فناوری‌های مختلف از بازار نانو شامل نانوپوشش، نانوکامپوزیت و نانوکاتالیست‌ها است.

احمدوند همچنین اعلام کرد که در سال 1402، 11 شرکت با درآمد بیش از 1000 میلیارد تومان به عنوان شرکت‌های بزرگ و تاثیرگذار شناسایی شده‌اند.

دبیر ستاد توسعه فناوری‌های نانو و میکرو، خاطر نشان کرد: صادرات محصولات نانوی ایران به 49 کشور در 5 قاره صورت گرفته است که حدود 60 درصد از این صادرات به کشورهایی نظیر عراق، سوریه، هند، چین و ترکیه انجام شده است. بیشترین سهم صادرات به محصولات عمرانی، نانومواد، اپتیک و الکترونیک اختصاص داشته و در حوزه محصولات کشاورزی نیز رشد 20 برابری ثبت شده است.

وی با اشاره به اثرات اجتماعی و اقتصادی فناوری نانو اظهار کرد: توسعه فناوری نانو طی سال‌ها ادامه داشته و اثرات قابل توجهی در حوزه‌های سلامت و کشاورزی داشته است. هرچند سهم این حوزه‌ها در بازار زیاد نیست، اما تاثیرات اقتصادی و اجتماعی قابل توجهی دارند و ستاد نانو حمایت ویژه‌ای از آنها به عمل می‌آورد.

احمدوند در خصوص اثرات داروهای نانوی ضدسرطان، خاطرنشان کرد: این محصولات از سال 1395 تا 1402 منجر به صرفه‌جویی ارزی به میزان 126 میلیون دلار و کاهش هزینه‌های بیمه به مبلغ 12000 میلیارد تومان شده‌اند.

وی اضافه کرد: همچنین، در حوزه کاتالیست و نانوکاتالیست، حجم فروش چهار سال گذشته به 21 هزار میلیارد تومان رسیده است و حدود 60 درصد نیاز کاتالیست صنایع پتروشیمی، نفت و گاز و خودرو و فولادسازی توسط شرکت‌های دانش‌بنیان داخلی تامین می‌شود.

به گفته وی، بخش قابل توجهی از شرکت‌ها و نهادها در نمایشگاه نانوی امسال حضور خواهند داشت.

مقاصد صادراتی محصولات نانویی ایرانی

بررسی صادرات محصولات نانویی ایران به کشورهای مختلف نشان می‌دهد که کشورهای همسایه بیشترین مقاصد صادراتی محصولات نانویی ایران است. با این حال پتانسیل‌های زیادی برای گسترش بازار محصولات نانویی ایران وجود دارد. طبق داده‌های ارائه‌شده برای سال 1402، عمده صادرات نانویی ایران به کشورهای همسایه و برخی کشورهای آسیایی اختصاص دارد. مهم‌ترین مقاصد صادراتی ایران در حوزه نانو عبارتند از:

این آمار نشان می‌دهد که کشورهای همسایه مانند عراق، ترکیه، افغانستان و پاکستان سهم بالایی از صادرات نانویی ایران را به خود اختصاص داده‌اند. توزیع صادرات ایران به قاره‌های مختلف نیز به شرح زیر است:

قاره‌های آفریقا و آمریکا سهم بسیار کمی از صادرات محصولات نانویی ایران دارند. این موضوع می‌تواند ناشی از چندین عامل اقتصادی، سیاسی، تجاری و زیرساختی باشد. با اینکه برخی کشورهای آفریقایی در حال توسعه سریع هستند، صادرات ایران به این قاره بسیار محدود بوده است. دلایل این مسئله شامل موارد زیر است:

الف) ضعف زیرساخت‌های اقتصادی و صنعتی در بسیاری از کشورهای آفریقایی: بسیاری از کشورهای آفریقایی هنوز از نظر توسعه صنعتی و فناوری پیشرفته نیستند. این کشورها بیشتر به دنبال محصولات اولیه و مواد خام هستند تا فناوری‌های پیشرفته مانند نانو. نبود زیرساخت‌های مناسب برای حمل‌ونقل، گمرکات پیچیده و ضعف سیستم بانکی نیز باعث کاهش تبادلات تجاری با ایران شده است.

ب) رقابت با چین و سایر کشورهای صنعتی: چین، اتحادیه اروپا و کشورهای غربی سال‌هاست که در بازار آفریقا سرمایه‌گذاری گسترده‌ای انجام داده‌اند و شرکت‌های ایرانی رقابت سختی با آنها دارند. این کشورها از طریق قراردادهای بزرگ، پروژه‌های زیربنایی و کمک‌های اقتصادی، جایگاه خود را در این بازار تثبیت کرده‌اند.

ج) عدم شناخت کافی از ظرفیت‌های بازار آفریقا: بسیاری از شرکت‌های ایرانی اطلاعات کافی در مورد بازار آفریقا ندارند و در نتیجه، صادرات به این قاره محدود مانده است. نبود تبلیغات، نمایشگاه‌های تجاری و دفاتر فروش در این کشورها باعث شده که محصولات نانویی ایران کمتر در این بازار شناخته شوند.

د) مشکلات مالی و نبود سیستم‌های بانکی کارآمد: بسیاری از کشورهای آفریقایی دارای مشکلات اقتصادی هستند و سیستم بانکی ضعیفی دارند. به دلیل تحریم‌های بین‌المللی علیه ایران، تبادل مالی با کشورهای آفریقایی پیچیده و دشوار است.

هـ) محدودیت‌های حمل‌ونقل و لجستیک: مسیرهای حمل‌ونقل از ایران به بسیاری از کشورهای آفریقایی پیچیده و پرهزینه است. کمبود مسیرهای مستقیم کشتیرانی و حمل‌ونقل زمینی باعث افزایش هزینه صادرات به این قاره شده است.

در مورد قاره آمریکا نیز مشاهده می‌شود که سهم ایران از صادرات محصولات نانویی به این منطقه تقریباً ناچیز (1 درصد) است. این موضوع دلایل متعددی می‌تواند داشته باشد:

الف) تحریم‌های اقتصادی و تجاری آمریکا: بزرگ‌ترین مانع برای صادرات محصولات ایرانی به آمریکای شمالی (به‌ویژه آمریکا) تحریم‌های اقتصادی و بانکی است. این تحریم‌ها نه تنها مانع صادرات مستقیم می‌شوند، بلکه روابط بانکی را نیز مسدود کرده و امکان نقل‌وانتقال پول را محدود می‌کنند.

ب) رقابت شدید با شرکت‌های قدرتمند فناوری نانو: در آمریکا و کانادا، شرکت‌های بزرگی در صنعت نانو فعالیت دارند. این کشورها دارای بازارهای اشباع‌شده با سطح رقابتی بسیار بالا و فناوری پیشرفته‌ هستند که رقابت را برای شرکت‌های ایرانی دشوار می‌کند.

ج) استانداردهای سخت‌گیرانه و موانع قانونی: آمریکا و کانادا استانداردهای بسیار سختگیرانه‌ای برای محصولات نانویی دارند که ورود به این بازار را دشوار می‌کند. برای صادرات محصولات نانویی به آمریکا، نیاز به دریافت تاییدیه‌های معتبر مانند EPA (آژانس حفاظت از محیط زیست آمریکا) است که فرآیندی زمان‌بر و پرهزینه محسوب می‌شود.

د) نبود شبکه‌های توزیع و بازاریابی در آمریکای لاتین: کشورهای آمریکای لاتین مانند برزیل، آرژانتین، مکزیک و شیلی پتانسیل بالایی برای واردات فناوری‌های نوین دارند.

هـ) هزینه بالای حمل‌ونقل و نبود مسیرهای تجاری مستقیم

صادرات از ایران به آمریکای شمالی و جنوبی نیاز به حمل‌ونقل دریایی طولانی دارد که هزینه‌های زیادی به همراه دارد. 

منبع: ایسنا