اطلس مردم‌نگاری سرزمین ایران؛ آرزوی ناتمام!
رئیس پژوهشکده مردم‌شناسی با اشاره به سابقه دیرینه ایده «اطلس مردم‌نگاری سرزمین» که به دهه ۵۰ برمی‌گردد، از فراز و فرودهای این پروژه ملی سخن گفت و اطلاع داد: به‌دلیل نبود بودجه از سال ۱۳۹۹، کار این اطلس به‌طور کامل متوقف شده است.
ایده تهیه «اطلس مردم‌نگاری سرزمین»، که ریشه آن به دهه 50 خورشیدی بازمی‌گردد، یکی از بلندپروازانه‌ترین برنامه‌های پژوهشی در حوزه علوم میراثی ایران است؛ برنامه‌ای که هدف آن ثبت و حفظ عناصر فرهنگی، نشان دادن پراکندگی حوزه‌های فرهنگی بر نقشه ایران و تقویت هویت ملی بوده است. علیرضا حسن‌زاده، رئیس پژوهشکده مردم‌شناسی، در گفت‌وگو با ایسنا از پیشینه این طرح، چالش‌های موجود، اهداف بلندمدت آن و وضعیت نگران‌کننده پژوهش‌های مردم‌شناسی در کشور سخن گفت و تاکید کرد که تحقق کامل این پروژه در گرو حمایت‌های پایدار مالی و توجه به علوم هویتی در نظام بودجه‌بندی کشور است.
در ادامه، این گفت‌وگو را می‌خوانیم:
ایده اطلس مردم‌نگاری سرزمین از چه زمانی شکل گرقت؟
پژوهشکده مردم‌شناسی با نام مرکز مردم‌شناسی نخستین مرکز مطالعات مردم‌شناسی ایران و دومین آن در خاورمیانه است که در سال 1315 خورشیدی برابر با 1936 میلادی در قالب جریان موسسه‌ای شدن علوم از جمله علوم میراثی در ایران تاسیس شد. به‌واقع محمد علی فروغی، رشید یاسمی و ویلیام هاز آلمانی دومین مرکز مطالعات انسان شناسی خاورمیانه (نخستین مرکز دپارتمان انسان‌شناسی جسمانی دانشگاه شهر استانبول بوده است) و به نوعی، نخستین مرکز مطالعات مردم‌شناسی فرهنگی خاورمیانه را بنیان نهادند. علوم میراثی از جمله مردم‌شناسی را علم مردم/ملت Science of nation می‌نامند. این مرکز بعدها با نام‌هایی چون بنگاه مردم‌شناسی، اداره فرهنگ عامه، مرکز مردم‌شناسی و فرهنگ عامه ایران و مرکز مردم‌شناسی با 99 عضو و امکانات فراوان ادامه یافت. پس از انقلاب فعالیت این مرکز متوقف شد و در سال 1368 به پایمردی عضو پیشین مرکز مردم‌شناسی محمد میرشکرایی مجددا فعالیت آن با نام پژوهشکده مردم‌شناسی و در سال 1368 شروع شد.
به مرور تعداد اعضای آن تا اوایل دهه هشتاد به حدود 40 نفر رسید. در دهه 50 و در اوج فعالیت مرکز مردم‌شناسی، محمود خلیقی، ایده اطلس مردم‌نگاری را با الهام از مردم‌شناسان فرانسوی مطرح کرد و مطالعاتی در سراسر ایران برای ایجاد بانک اطلاعات این اطلس شروع شد که بعد با وقوع انقلاب متوقف شد و مجددا از سال 1368 محمد میرشکرایی تحقق این ایده را با نام اطلس مردم‌نگاری سرزمین آغاز کرد و مطالعات میدانی در سراسر ایران برای تهیه بانک اطلاعات این اطلس شروع شد.
این فعالیت شروع شد و تا حال، با فراز و نشیب بسیار ادامه داشته است. در آرشیو پژوهشکده مردم‌شناسی حدود 1156 پژوهش وجود دارد که در زمینه‌هایی چون پوشاک، کشاورزی، غذا و خوراک، ادبیات شفاهی و قصه‌ها، پزشکی مردمی، هنرهای مردمی، بازی و ورزش، آیین و … امکان تهیه و تولید این اطلس را به‌عنوان یک بانک اطلاعاتی خوب دارد. البته این غیر از گزارش‌هایی است که از دوره مرکز مردم‌شناسی در مرکز اسناد پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری وجود دارد.
درباره ویژگی این اطلس توضیح دهید؟
ما دو راه برای تولید و تالیف این اطلس داشتیم؛ یکی اطلس موضوعی مثلا اطلس پوشاک و دیگری اطلسی کلی که همه شاخه‌ها را در برگیرد. پیشنهاد ما در سال 1393، اطلس موضوعی بود که مورد قبول مدیریت عالی پژوهشگاه قرار نگرفت و اطلس کلی شامل 19 مدخل اصلی و صدها زیر مدخل تعریف شد. مدخل‌های اصلی شامل عناصری می‌شود که خدمتتان گفتم. تاکنون 17هزار و600 مدخل در این اطلس بارگذاری شده است اما این اطلس باید بسیار بیشتر مدخل داشته باشد. ما چند بار پیشنهاد کرده‌ایم که این اطلس تغییر نام دهد و با نام اطلس مردم‌نگاری و میراث ناملموس ایران با مدیریت مشترک پژوهشکده مردم‌شناسی پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری و اداره کل ثبت، تولید شود. اما هنوز در مرحله مذاکره است.
اطلس مردم‌شناسی اکنون در چه وضعیت و شرایطی است؟
اصولا بهتر است سوال کنید وضعیت مطالعات و پژوهش‌های مردم‌شناسی به‌عنوان یک شاخه مهم علوم میراثی و هویتی در کشور چگونه است؟ باید بگویم وضعیت در حدود دو دهه اخیر اصلا خوب نبوده است و به‌طور دقیق و خاص می‌توانم بگویم از سال 1389.
مردم‌شناسی از جمله رشته‌های میدانی است و پژوهش، پژوهشگر را در میدان تحقیق در بر دارد. بنابراین رشته گرانی تلقی می‌شود و انجام پژوهش آن هزینه دارد. از حدود سال‌های 1389 تا کنون به دلیل تحریم و شرایط اقتصادی سخت، نظام بودجه‌بندی کشور انقباضی بوده و بخش پژوهش در این زمینه خیلی آسیب دیده است. به‌واقع، اقتصاد پژوهش بسیار لاغر و تکیده شده است. می‌توانم ادعا کنم که کل بودجه پژوهشکده مردم‌شناسی پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری از سال 1389 تا حال یعنی ابتدای سال 1404 برابر با یک سال بودجه پژوهشی این پژوهشکده در سال‌های 1368 تا 1384 نیست. تا جایی که یادم است حتی در یکسال، پژوهشکده مردم‌شناسی در ابتدای دهه هشتاد بیش از یک و نیم میلیارد بودجه پژوهشی و حدود 900 میلیون تومان بودجه انتشارات داشت. در سال‌های اخیر تنها در دو سال برجام یعنی 1394 و 1395 وضعیت بودجه پژوهشی پژوهشکده مردم‌شناسی اندکی بهبود یافت و از جمله پروژه اطلس مردم‌نگاری سرزمین کمی پیش رفت. در این سال‌ها برنامه اطلس مردم‌نگاری به‌معنی طراحی کامپیوتری آن انجام شد و همزمان بیش از 17 هزار مدخل در آن بارگذاری شد که در سال 1397 از فاز اول از آن رونمایی شد. در سال‌های 1397 تا 1399 از طریق اوراق قرضه چند تحقیق برای غنی. سازی بانک اطلاعات اطلس انجام شد اما می‌توان گفت به‌دلیل نبود بودجه از سال 1399 کار این اطلس به‌طور کامل متوقف شده است. متاسفانه این نوع از فعالیت‌ها مورد حمایت قرار نمی‌گیرد.
هدف از این تولید و تهیه این اطلس چیست و دورنمای آن را چگونه توصیف می‌کنید؟
این اطلس چند هدف را دنبال می‌کند. نخست، حفظ و ثبت عناصر میراث فرهنگی ایران با محتوای مردم‌شناسی چون پوشاک، غدا، آیین، ورزش و بازی، ادبیات شفاهی، پزشکی مردمی و غیره که در معرض فراموشی و خطر نابودی هستند. دوم، نشان دادن پراکندگی این عناصر بر روی نقشه که تنوع و همبستگی ژرف حوزه‌های فرهنگی ایران را نشان می‌دهد. این نقشه بهترین ابزار نشان دادن وحدت ریشه‌دار فرهنگی مردم ایران در سراسر کشور عزیزمان خواهد بود. سوم، این اطلس دارای گونه‌ای کارکرد آمایشی از منظر فرهنگی هم هست و برای برنامه‌ریزان توسعه می‌تواند در انطباق برنامه‌های‌شان با زمینه‌های فرهنگی، تاریخی و زیست‌محیطی و میراثی مفید واقع شود. چهارم، این اطلس وب‌بیس است، بنابراین هدف دیگر آن افزایش سواد میراثی مردم ایران است. پنجم، این اطلس حاصل عالی‌ترین شکل از پژوهش در مردم‌شناسی ایران به‌عنوان یک شاخه مهم علوم میراثی و هویتی است و با تولید اطلاعات درست و دقیق در مورد فرهنگ ایران مانع از چیرگی اطلاعات نادرست و گفتمان‌های نامطلوب چون جداسری و واگرایی و… می‌شود. مورد ششم این است که این اطلس همزمان به دو فرهنگ پیش و پس از اسلام توجه دارد.
چشم‌انداز اطلس مردم‌شناسی کاملا بسته به میزان حمایت از این آرزوی دیرین سال میراث فرهنگی کشور است که از دهه پنجاه تا کنون آن را در سر دارد. باید در بودجه‌بندی کشور اقتصاد پژوهش و از جمله علوم میراثی و هویتی جایگاهی بهتر پیدا کنند. می‌دانید که مرکز آموزش عالی میراث فرهنگی که تجلی‌گاه پیوند دانش و علوم میراثی بود، در دولت دوم احمدی‌نژاد منحل شد. در حال حاضر ما تنها یک مرکز پژوهشی علوم میراثی در ایران داریم که با همه شرایط سخت و بودجه بسیار بسیار کم خود سعی در حفظ فرهنگ و تمدن ایران و میراث گران‌سنگ آن دارد. متاسفانه گروهی حتی مایل به انحلال این پژوهشگاه هستند تا کل علوم میراثی کشور دچار یک ضربه و فقدان اساسی شود.
در مورد بخش دیگر این سوال اگر مثلا فقط مدخل اصلی غذا و خوراک ایرانی را در نظر بیاوریم و برای هر یک از 31 استان کشور حداقل ثبت عنصر را مد نظر قرار دهیم، یعنی 500 عدد، و فقط مدخل اصلی غذا پانزده هزار و پانصد مدخل خواهد داشت که تصور من دو برابر این است. حال بیایید همین عدد را ضربدر تعداد مداخل اصلی یعنی 19 کنید این اطلس باید دویست و نود و چهار هزار و پانصد مدخل داشته باشد که البته بیش از این تعداد در حوزه‌هایی مثل قصه و ادبیات شفاهی است.
در حال حاضر به‌دلیل جذب نشدن نیروی انسانی، تعداد اعضای پژوهشکده مردم‌شناسی از 99 نفر در دهه پنجاه و 40 نفر در دهه 70 و اوایل هشتاد به 17 نفر در سال 1404 رسیده است و این روند نزولی ادامه دارد که انجام کارهای بزرگ را سخت‌تر می‌کند. اکثریت مطلق اعضای هیات علمی پژوهشکده مردم‌شناسی، متعلق به دهه چهل و پنجاه شمسی هستند و متاسفانه از دهه‌های دیگر چون دهه شصت و هفتاد ما هیات علمی نداریم که نشان‌دهنده گونه‌ای گسست نسلی در جذب نیروی انسانی و هیات علمی است.
آیا به این ترتیب آسیب‌هایی متوجه فرهنگ کشور نمی‌شود؟
پژوهشکده مردم‌شناسی به‌عنوان دومین مرکز مردم‌شناسی خاورمیانه از نظر قدمت بخشی مهم از تاریخ علوم میراثی و هویتی را در این منطقه نمایندگی می‌کند که این در مورد پژوهشکده باستان‌شناسی و هنرهای سنتی هم صادق است، اما نمی‌دانم از نظر مسئولان محترم کشور این گونه ارزش‌های علمی چگونه قضاوت و تفسیر می‌شود. به‌هر حال مردم‌شناسی از جمله علومی است که به همبستگی و وحدت اقوام ایرانی و پایداری میراث فرهنگی ایران می‌تواند کمک کند و اطلس مردم‌نگاری هم می‌تواند وحدت و پیوند حوزه‌های فرهنگی ایران را در پهنه سرزمینی و روی نقشه نشان داده و سواد میراثی مردم ایران را نسبت به هویت خود افزایش دهد. تولید اطلاعات درست و معتبر در مورد میراث فرهنگی ایران به‌ویژه میراث ناملموس کارکرد دیگر این اطلس است.
آیا هیچ راه‌حلی برای حل مشکلاتی که گفتید اندیشه شده است؟
در بعضی جاها ما از افراد عاشق و علاقمند کمک گرفته‌ایم مثلا فایل‌های صوتی و تصویری دهه 50 مرکز/ پژوهشکده مردم‌شناسی با کمک‌های مردمی دیجیتایز شده است تا از معرض نابودی نجات پیدا کند اما متاسفانه در دوره تحریم بخش خصوصی هم بسیار ضعیف شده است. امیدوارم با حضور آقای دکتر زارعی به‌عنوان رئیس فرهیخته پژوهشگاه و برنامه‌هایی که ایشان تعریف و تدوین کرده‌اند، این چالش‌های سخت و جدی از پیش روی پژوهش‌های مردم‌شناسی و اطلس مردم‌نگاری سرزمین برداشته شود؛ چرا که ایشان دارای سوابق علمی و مدیریتی درخشانی و یک پژوهشگر عاشق ایران است.
آیا مطالعات مربوط به اطلس مردم‌شناسی را درحال ادامه است؟
بله، ولی با حداقل حمایت مالی در سال‌های اخیر. اصولا مطالعه میدانی برای اطلس تعطیل‌بردار نیست اما وسعت و گستره و عمق آن بستگی به اعتبار پژوهشی پژوهشکده و پژوهشگاه دارد.
ما مجبور شده‌ایم به مطالعات مردم‌نگاری سریع روی بیاوریم، حال آنکه خود می‌دانیم مطالعات مردم‌نگاری بلید طولانی مدت یا Long term ethnography باشد. اما واقعا چاره چیست؟ مطالعات میدانی ما در حوزه ایران فرهنگی هم بسیار کاهش یافته است. به‌واقع برای تعریف توسعه پایدار برنامه‌ریزان کشور باید از پژوهش‌های کاربردی و میدانی از جمله در حوزه علوم میراثی و هویتی بهره ببرند اما متاسفانه مفهوم توسعه پایدار در سایه وضعیت سخت اقتصادی و کاهش توان اقتصادی دولت قرار گرفته و از جمله بخش پژوهش به توجه به کاهش بودجه توان لازم را برای حمایت از تعریف علمی توسعه پایدار آن‌طور که لازم است ندارد.
منبع: ایسنا