مکانیزم ماشه یا Snapback Mechanism در برجام چیست؟
مکانیزم ماشه یا Snapback Mechanism یکی از جنجالی‌ترین و در عین حال پیچیده‌ترین مفاد حقوقی در برنامه جامع اقدام مشترک (برجام) است که به منظور تضمین اجرای تعهدات ایران و طرف‌های غربی طراحی شده است.
در این مقاله به زبان ساده و با تکیه بر مستندات رسمی، به بررسی کامل این مکانیزم می‌پردازیم و به این سؤال پاسخ می‌دهیم که مکانیزم ماشه چیست و چگونه فعال می‌شود؟
بخش اول: مکانیزم ماشه چیست؟
مکانیزم ماشه یک فرآیند حل اختلاف چندمرحله‌ای است که در نهایت می‌تواند به بازگشت خودکار تمامی تحریم‌های شورای امنیت سازمان ملل علیه ایران منجر شود؛ تحریم‌هایی که طبق برجام در سال ۲۰۱۵ به حالت تعلیق درآمدند.
ویژگی کلیدی مکانیزم ماشه: وتوی معکوس (Reverse Veto)
در حالت عادی برای اعمال تحریم جدید در شورای امنیت، لازم است ۹ رأی موافق و عدم وتو توسط پنج عضو دائم (آمریکا، روسیه، چین، بریتانیا و فرانسه) وجود داشته باشد.
اما در مکانیزم ماشه، وضعیت برعکس است:
اگر یکی از اعضای دائم شورای امنیت، قطعنامه پیشنهادی برای ادامه لغو تحریم‌ها را وتو کند، تمامی تحریم‌های سابق به طور خودکار بازمی‌گردند.
به این حالت، وتوی معکوس یا Reverse Veto گفته می‌شود که دست غرب به‌ویژه آمریکا را برای اعمال فشار بر ایران، حتی بدون اجماع جهانی، باز می‌گذارد.
بخش دوم: مراحل فعالسازی مکانیزم ماشه | چگونه تحریم‌ها بازمی‌گردند؟
مکانیزم ماشه طبق بندهای ۳۶ و ۳۷ برجام تعریف شده و مراحل مشخصی دارد:
۱. طرح شکایت اولیه (Initial Complaint)
هر یک از طرف‌های برجام اگر معتقد باشد طرف مقابل به‌طور اساسی به تعهدات خود پایبند نبوده، می‌تواند موضوع را به کمیسیون مشترک برجام ارجاع دهد.
۲. رسیدگی در کمیسیون مشترک
کمیسیون ۱۵ روز برای حل اختلاف وقت دارد. این مهلت با اجماع طرفین قابل تمدید است.
۳. ارجاع به وزرای خارجه
در صورت عدم حل اختلاف، موضوع به وزرای امور خارجه ارجاع داده می‌شود؛ آن‌ها نیز ۱۵ روز برای رسیدگی فرصت دارند.
۴. تشکیل هیئت مشورتی (Advisory Board – اختیاری)
در این مرحله می‌توان یک هیئت سه‌نفره مستقل تشکیل داد تا نظر مشورتی (غیرالزام‌آور) درباره اختلاف ارائه دهد. این نظر طی ۱۵ روز صادر و ظرف ۵ روز بررسی می‌شود.
۵. ارجاع نهایی به شورای امنیت (چکاندن ماشه)
اگر پس از طی مراحل فوق، طرف شاکی همچنان اختلاف را حل‌نشده بداند، می‌تواند:
- اجرای تعهدات برجامی خود را متوقف کند؛
- و مهم‌تر از آن، موضوع را به شورای امنیت سازمان ملل متحد ارجاع دهد.
این ارجاع آغاز مرحله نهایی مکانیزم ماشه است.
مرحله نهایی: بررسی در شورای امنیت و فعال شدن Snapback
پس از اعلام شکایت، شورای امنیت باید ظرف ۳۰ روز درباره قطعنامه‌ای برای ادامه لغو تحریم‌ها رأی‌گیری کند.
نکته کلیدی:
اگر این قطعنامه به تصویب نرسد (مثلاً توسط آمریکا وتو شود)، همه تحریم‌های سازمان ملل به‌صورت خودکار بازمی‌گردند.
در نتیجه، هیچ کشوری حتی روسیه یا چین نمی‌تواند مانع بازگشت تحریم‌ها شود؛ زیرا تنها راه جلوگیری از Snapback، تصویب قطعنامه است که نیاز به عدم وتو دارد.
آیا با وجود عدم النفع ایران از برجام، همچنان مکانیسم ماشه برقرار است؟
برخی استدلال می‌کنند از آنجایی که دیگر برجام باقی نمانده است، مکانیسم ماشه نیز برقرار نیست. در واقع این ادعا درست است اما پیچیدگی‌های حقوقی زیادی در این میان باقی مانده است.
در واقع برای فعالسازی مکانیسم ماشه همه چیز بستگی به اجماع میان کشورهای درگیر در برجام دارد. به عنوان مثال از آنجایی که تقریبا همه اعضا معتقد بودند آمریکا به خاطر خروج از برجام حق استفاده از مکانیسم ماشه را ندارد، این کشور اصلا برای فعالسازی این مکانیسم اقدام نکرد.
با این همه برخی دیگر معتقدند حتی اگر آمریکا هم برای فعالسازی این مکانیسم اقدام می‌کرد می‌توانست تحریم‌ها را بازگرداند.
به طور کلی چنین قراردادهایی به خاطر قدرت نامتوازن طرفین قرارداد (ایران در برابر غرب) پیچیدگی بسیار زیادی دارد. طرف غربی همواره می‌تواند طرف ایرانی را به عدم اجرای تعهدات متهم کند در حالی که عدم اجرای تعهدات طرف غربی مبرهن است.
آیا فعالسازی مکانیسم ماشه ما را به پیش از برجام می‌برد؟
خیر. در صورت فعالسازی مکانیسم ماشه وضعیت ما به مراتب بدتر از پیش از برجام خواهد بود. چرا که در زمان برجام بسیاری از تعهدات طرف ایرانی از جمله تغییرات گسترده در راکتور آب سنگین اراک و همینطور نابودی بیش از ۱۰ تن اورانیوم انجام شده بود.
همچنین با بمباران سایت‌های هسته‌ای ایران احتمالا بخش مهمی از سانتریفیوژ‌های ما از بین رفته است. بنابراین در صورت بازگشت تحریم‌های سازمان ملل برنامه هسته‌ای ایران تفاوت چشمگیری با زمان پیش از برجام خواهد داشت. اگرچه این شکاف با توجه به دانش بومی هسته‌ای ایران قابل ترمیم است اما زمانی که در این میان از دست رفته است قابل بازگشت نیست.