مکانسیم ماشه چیست؟

مکانیزم ماشه در برجام (Snapback Mechanism) به یک ابزار حقوقی در برنامه جامع اقدام مشترک (برجام) اشاره دارد که به کشورهای عضو توافق اجازه می‌دهد تا در صورت نقض مفاد توافق توسط ایران، تحریم‌های سازمان ملل متحد را به‌طور خودکار و سریع بازگردانند. این مکانیزم به‌عنوان یکی از نقاط کلیدی و بحث‌برانگیز برجام در سال 2015 مورد توجه قرار گرفت و همچنان در صحنه بین‌المللی مطرح است. در این مقاله، مکانیزم ماشه در برجام از منظر حقوقی، سیاسی و عملیاتی مورد بررسی قرار می‌گیرد.

1. تعریف مکانیزم ماشه

مکانیزم ماشه یا Snapback Mechanism در واقع یک فرآیند حل اختلاف و بازگرداندن تحریم‌هاست که در قطعنامه 2231 شورای امنیت سازمان ملل متحد پیش‌بینی شده است. این مکانیزم برای رفع نگرانی کشورهای مذاکره‌کننده، به‌ویژه ایالات متحده، طراحی شد تا در صورت نقض توافق از سوی ایران، تحریم‌های بین‌المللی بدون نیاز به تایید مجدد شورای امنیت بازگردند.

این ابزار حقوقی به اعضای برجام، شامل ایالات متحده (تا پیش از خروج از توافق)، بریتانیا، فرانسه، آلمان، روسیه و چین، اجازه می‌دهد در صورت تشخیص نقض توافق توسط ایران، تحریم‌های تعلیق‌شده سازمان ملل متحد را به حالت اولیه بازگردانند.

2. نحوه عملکرد مکانیزم ماشه

فرایند مکانیزم ماشه به صورت زیر طراحی شده است:

1. تشخیص نقض: اگر یکی از کشورهای عضو برجام معتقد باشد که ایران به تعهدات خود پایبند نیست، می‌تواند شکایت خود را به کمیسیون مشترک برجام ارائه دهد. این کمیسیون از نمایندگان ایران و کشورهای عضو تشکیل شده است.

2. حل اختلاف: پس از ثبت شکایت، کمیسیون مشترک 15 روز فرصت دارد تا اختلاف را حل کند. این مدت می‌تواند با توافق طرفین تمدید شود.

3. ارجاع به شورای امنیت: اگر حل اختلاف در کمیسیون مشترک ممکن نشود، موضوع به شورای امنیت سازمان ملل ارجاع داده می‌شود.

4. تصمیم‌گیری شورای امنیت: در این مرحله، شورای امنیت باید در مورد ادامه تعلیق تحریم‌ها تصمیم‌گیری کند. اگر قطعنامه‌ای برای تمدید تعلیق تحریم‌ها تصویب نشود (که نیاز به موافقت 9 عضو و عدم وتوی اعضای دائم دارد)، تحریم‌های سازمان ملل به‌طور خودکار بازگردانده می‌شوند.

3. اهمیت حقوقی و سیاسی مکانیزم ماشه

مکانیزم ماشه ابزاری بی‌سابقه در نظام حقوق بین‌الملل است و از نظر حقوقی و سیاسی ویژگی‌های خاصی دارد:

• بازگشت خودکار تحریم‌ها: یکی از جنبه‌های منحصر به فرد این مکانیزم، خودکار بودن بازگشت تحریم‌ها است. این بدان معناست که حتی اگر اکثریت اعضای شورای امنیت با بازگشت تحریم‌ها مخالف باشند، این مکانیزم همچنان اجرا می‌شود، مگر اینکه قطعنامه جدیدی برای ادامه تعلیق تحریم‌ها تصویب شود.

• جلوگیری از حق وتو: مکانیزم ماشه عملاً از حق وتوی اعضای دائم شورای امنیت جلوگیری می‌کند. برای مثال، اگر یکی از اعضای دائم (مانند روسیه یا چین) بخواهد بازگشت تحریم‌ها را متوقف کند، نمی‌تواند از حق وتوی خود استفاده کند.

• ابزار فشار سیاسی: این مکانیزم به کشورهای عضو برجام، به‌ویژه کشورهای غربی، ابزاری برای فشار بر ایران در صورت نقض تعهدات می‌دهد.

4. خروج آمریکا از برجام و مکانیزم ماشه

پس از خروج ایالات متحده از برجام در سال 2018، دولت دونالد ترامپ در سال 2020 تلاش کرد از مکانیزم ماشه برای بازگرداندن تحریم‌های سازمان ملل علیه ایران استفاده کند. این اقدام به دلایل زیر بحث‌برانگیز شد:

• تفسیر حقوقی: سایر اعضای برجام، به‌ویژه اتحادیه اروپا، بریتانیا، فرانسه و آلمان، استدلال کردند که ایالات متحده پس از خروج از توافق دیگر نمی‌تواند از مکانیزم ماشه استفاده کند، زیرا دیگر عضو برجام محسوب نمی‌شود.

• انزوای سیاسی آمریکا: تلاش آمریکا برای فعال‌سازی مکانیزم ماشه با مخالفت گسترده جامعه بین‌المللی مواجه شد. حتی متحدان نزدیک آمریکا نیز از این اقدام حمایت نکردند.

5. تاثیر مکانیزم ماشه بر روابط بین‌المللی

وجود مکانیزم ماشه در برجام تاثیرات قابل توجهی بر روابط بین‌المللی داشته است:

• افزایش تنش‌ها بین ایران و غرب: ایران این مکانیزم را به‌عنوان ابزاری برای اعمال فشار می‌بیند و در واکنش به تهدیدهای بازگشت تحریم‌ها، تعهدات هسته‌ای خود را کاهش داده است.

• چالش‌های حقوقی در شورای امنیت: این مکانیزم باعث ایجاد شکاف‌های حقوقی در تفسیر قطعنامه‌های شورای امنیت شده و قابلیت اجرایی آن مورد بحث قرار گرفته است.

• تقویت دیپلماسی: در عین حال، وجود مکانیزم ماشه کشورهای عضو را مجبور کرده است تا از طریق دیپلماسی و مذاکره به دنبال راه‌حل باشند و از توسل به اقدامات یک‌جانبه پرهیز کنند.

6. انتقادات و نقاط ضعف مکانیزم ماشه

مکانیزم ماشه به دلایل مختلف مورد انتقاد قرار گرفته است:

• ابهام در اجرا: نحوه اجرایی شدن این مکانیزم، به‌ویژه پس از خروج یکی از اعضای کلیدی مانند آمریکا، مورد اختلاف است.

• تضعیف اعتماد: وجود چنین مکانیزمی باعث شده است ایران نسبت به نیت واقعی کشورهای غربی در برجام بدبین باشد.

• ایجاد بحران‌های جدید: استفاده از این مکانیزم می‌تواند تنش‌ها را افزایش داده و زمینه‌ساز بحران‌های جدید در منطقه خاورمیانه شود.

7. نتیجه‌گیری

مکانیزم ماشه در برجام یک ابزار پیچیده و چندوجهی است که برای مدیریت تخلفات احتمالی در این توافق طراحی شده است. با این حال، این ابزار حقوقی و سیاسی به دلیل ابهام‌ها و تنش‌هایی که ایجاد کرده است، به یکی از جنبه‌های چالش‌برانگیز دیپلماسی بین‌المللی تبدیل شده است. موفقیت یا شکست این مکانیزم در عمل، نه تنها بر سرنوشت برجام بلکه بر معماری کلی نظام حقوقی و سیاسی بین‌الملل نیز تاثیرگذار خواهد بود.