«علامه سیّد محمّدحسین طباطبایی»؛ فیلسوف و عارفی جهانی / کسب فیض فیلسوف فرانسوی از علامه

به گزارش خبرگزاری دانشجویان ایران(ایسنا)، روز بزرگداشت «علامه سیّد محمدحسین طباطبایی» که در 24 آبان هر سال برگزار می‌شود، به یاد این شخصیت برجسته‌ی علمی، فلسفی و سیاسی ایران است. این روز فرصتی است تا تلاش‌های علمی، معنوی و سیاسی ایشان در عرصه‌های مختلف بازخوانی شود. علامه طباطبایی با تالیفات و تدریس‌های خود، تاثیر عمیقی بر اندیشه‌های دینی، فلسفی و حتی سیاسی جهان اسلام گذاشت.

«علامه سیّد محمدحسین طباطبایی» (1281 – 1360 شمسی) در تاریخ 14 ذی‌الحجه 1321 هجری قمری (1281 هجری شمسی) در تبریز به دنیا آمد. پدرش آیت‌الله سیّد علی‌اکبر طباطبایی از علما و فقهای برجسته‌ی زمان خود بود که تاثیر زیادی بر تربیت علمی او داشت. علامه طباطبایی تحصیلات ابتدایی خود را در تبریز آغاز کرد و سپس برای ادامه تحصیل به نجف اشرف رفت. وی در 21 سالگی در سال 1342 هجری قمری (1302 هجری شمسی) به نجف سفر کرد و در آنجا در محضر اساتیدی چون آیت‌الله نائینی و آیت‌الله سید ابوالحسن اصفهانی به فراگیری علوم دینی، فقه، اصول، فلسفه و کلام اسلامی پرداخت.

در سال 1344 هجری قمری (1304 هجری شمسی)، علامه طباطبایی پس از گذراندن دوره‌های علمی در نجف، به تدریس و نگارش مشغول شد. بعد از بازگشت به ایران، به‌ویژه در قم و تهران، به تدریس و تالیف پرداخت. او در این دوران به مسائل فقهی و فلسفی، همچنین به تربیت شاگردان برجسته‌ای چون شهید مطهری، آیت‌الله جوادی آملی و علامه حسن‌زاده آملی پرداخته است.

آثار برجسته علّامه طباطبایی

علامه طباطبایی بیشتر به عنوان یکی از بزرگ‌ترین مفسران قرآن شناخته می‌شود. مهم‌ترین اثر وی «تفسیر المیزان» است که یک تفسیر جامع و تحلیلی از قرآن کریم به زبان عربی است. این تفسیر با رویکرد فلسفی و عقلانی نوشته شده و تاثیرات عمیقی بر تفکر اسلامی گذاشته است.

از دیگر آثار مهم او می‌توان به اصول فلسفه و روش رئالیسم اشاره کرد که توسط شهید مرتضی مطهری تکمیل شده و نقش بسزایی در مقابله با مادی‌گرایی و تبیین فلسفه اسلامی دارد. همچنین کتاب‌های بدایة الحکمة و نهایة الحکمة که برای آموزش فلسفه‌ی اسلامی تالیف شده‌اند، از دیگر آثار برجسته او هستند.

آثار علّامه سیّد محمّدحسین طباطبایی عبارتند از:

1. تفسیر المیزان: مهم‌ترین و جامع‌ترین اثر وی در زمینه‌ی تفسیر قرآن است که در 20 جلد منتشر شده و تفسیر کاملاً تحلیلی و فلسفی از آیات قرآن ارائه می‌دهد. نوشتن این اثر از سال 1349 هجری شمسی (1970 میلادی) آغاز شد و در طول چندین سال تکمیل شد و در نهایت در سال 1390 هجری شمسی (2011 میلادی) به پایان رسید.

2. اصول فلسفه و روش رئالیسم: این اثر که در واقع به نوعی مقدمه‌ای بر فلسفه‌ی اسلامی است، به‌ویژه در مباحث معرفت‌شناسی و فلسفه اسلامی، مقابله با مادی‌گرایی و اثبات وجود حقیقت‌های مستقل از ذهن، پرداخته است. این اثر در سال 1344 هجری شمسی (1965 میلادی) منتشر شد.

3. بدایة‌الحکمة و نهایة‌الحکمة: این دو کتاب به‌عنوان منابع درسی برای آموزش فلسفه اسلامی در حوزه‌های علمیه و دانشگاه‌ها استفاده می‌شود. این آثار پایه‌گذار تفکر فلسفی در دوره معاصر ایران هستند و در آن‌ها مسائل مختلف فلسفی از جمله مبحث وجود، ماهیّت و شناخت مورد بررسی قرار گرفته است. این آثار در سال‌های 1342 – 1344 هجری شمسی (1963 – 1965 میلادی) تالیف شدند.

4. حاشیه بر کفایة‌الاصول: در این کتاب، علامه طباطبایی به شرح و تفسیر کتاب اصول فقه آخوند خراسانی پرداخته و در آن نظرات خود را به تفصیل بیان کرده است. این کتاب در سال 1345 هجری شمسی (1966 میلادی) منتشر شد.

5. رساله‌الولایة: اثری در زمینه‌ی مباحث عرفانی و معنوی که به تحلیل و توضیح مفهوم ولایت در اسلام و خصوصیات آن از دیدگاه فلسفی پرداخته است. این اثر در سال 1346 هجری شمسی (1967 میلادی) به نگارش درآمد.

6. رسائل و مقالات فلسفی: مجموعه‌ای از رسالات و مقالات در موضوعات مختلف فلسفی، کلامی و دینی که برای دانشجویان و پژوهشگران مورد استفاده قرار می‌گیرد. این مقالات درک عمیق‌تری از فلسفه اسلامی و تفسیرهای قرآنی ارائه می‌دهد. این مجموعه در دهه‌های 1340 و 1350 هجری شمسی منتشر شد.

7. تفسیر قرآن به زبان فارسی: علامه طباطبایی بخشی از تفسیر قرآن را به زبان فارسی نیز نوشته است که این امر باعث فهم بیشتر مفاهیم قرآنی برای عموم مردم شد و همچنین این نسخه‌ی فارسی تفسیر المیزان در محافل علمی و دینی تاثیر شگرفی داشته است. اولین قسمت از این تفسیر در سال 1350 هجری شمسی (1971 میلادی) منتشر شد.

کسب فیض فیلسوف فرانسوی از علامه طباطبایی

«هانری کربن» (Henri Corbin) فیلسوف و ایران‌شناس برجسته‌ی فرانسوی از علوم سرشار «علّامه سیّد محمّدحسین طباطبایی» تاثیر پذیرفته و به نوعی از اندیشه‌های او بهره برده است. این ارتباط بیشتر در زمینه‌ی فلسفه‌ی اسلامی، عرفان و تاثیرات «مکتب صدرایی» به وضوح مشاهده می‌شود. هانری کربن به‌عنوان یک پژوهشگر غربی که در زمینه فلسفه اسلامی و به‌ویژه فلسفه و عرفان شیعه، تخصص داشت، در دوره‌ای که در ایران زندگی می‌کرد (در دهه‌های 1940 و 1950 میلادی)، با شخصیت‌های برجسته‌ای چون علامه طباطبایی ارتباط برقرار کرد. کربن به‌شدت به فلسفه اسلامی و به‌ویژه به فلسفه‌های عرفانی و متافیزیکی ایران علاقه‌مند بود و از اندیشه‌های علامه طباطبایی بهره برد.

در این دوران، علامه طباطبایی به عنوان یکی از بزرگ‌ترین فیلسوفان و مفسّران قرآن در ایران شناخته می‌شد و کربن در آثار خود، به‌ویژه در زمینه‌های فلسفه و عرفان اسلامی، از نظریات و تفسیرهای علامه طباطبایی بهره‌برداری می‌کرد. هانری کربن به‌ویژه تحت تاثیر فلسفه صدرایی و اندیشه‌های متافیزیکی اسلامی قرار داشت و علامه طباطبایی که یکی از بزرگ‌ترین مفسران و محققان مکتب صدرایی در عصر معاصر بود، به کربن کمک کرد تا وی متفکران اسلامی را به جهان غرب معرفی کند. کربن در آثار خود به بررسی عمیق موضوعاتی چون وجود، معرفت‌شناسی و فلسفه‌های عرفانی در اسلام پرداخت و این مفاهیم را با زبان و مفاهیم غربی ترکیب کرد.

فلسفه صدرایی: کربن به‌شدت از فلسفه‌ی ملاصدرا (که علامه طباطبایی نیز به آن علاقه و توجه ویژه‌ای داشت) تاثیر پذیرفت. علامه طباطبایی در آثار خود به‌ویژه در زمینه «وجود» و «حرکت جوهری» نظریات ملاصدرا را مورد بررسی و تحلیل قرار داده بود که کربن در ترجمه و تفسیر آن‌ها در غرب نقش مهمی داشت.

عرفان اسلامی: کربن همچنین از آموزه‌های عرفانی و متافیزیکی علامه طباطبایی بهره برد، به‌ویژه در زمینه‌هایی چون ولایت، توحید و مفهوم حقیقت. کربن با تاثیر از اندیشه‌های عرفانی ایران، به‌ویژه اندیشه‌های فلسفی علامه طباطبایی، توانست فلسفه‌ی اسلامی را به‌طور جامع‌تر و با دقت بیشتری به دنیای غرب معرفی کند.

مکتب تفسیری علامه طباطبایی: کربن با تاثیر از روش تفسیری علامه طباطبایی در تفسیر قرآن و متون اسلامی، به تفسیر متون فلسفی اسلامی پرداخته و این آثار را در میان پژوهشگران غربی منتشر کرد.

«هانری کربن» در کنار علاقه‌مندی‌های پژوهشی‌اش به فلسفه‌ی اسلامی، به‌ویژه مکتب صدرایی و تفسیر قرآن، توانست به کمک علامه طباطبایی و دیگر بزرگان فلسفه اسلامی، دنیای غرب را با مفاهیم عمیق و پویای فلسفه و عرفان اسلامی آشنا کند. این ارتباط علمی و فکری میان علامه طباطبایی و هانری کربن، نقش برجسته‌ای در گسترش فلسفه اسلامی در دنیای غرب داشت و آثار کربن همچنان درک و فهم فلسفه اسلامی را در محافل علمی غرب ارتقاء داده است.

فعالیت‌های سیاسی علامه طباطبایی

علامه طباطبایی علاوه‌بر فعالیت‌های علمی و فلسفی، در عرصه‌ی سیاست نیز حضور فعالی داشت. او از جمله روحانیون آگاه به مسائل سیاسی زمان خود بود و نقش مهمی در جریان‌های سیاسی و اجتماعی ایران ایفاء کرد. فعالیت‌های سیاسی علامه طباطبایی در چند مقطع تاریخی قابل‌توجه است:

1. حضور در جریان نهضت مشروطه: علامه طباطبایی در دوران نهضت مشروطه ایران به حمایت از حرکت‌های اصلاح‌طلبانه و مشروطه‌خواه پرداخت. او در این دوران به‌طور غیرمستقیم و از طریق نگارش مقالات و تالیف کتب فقهی، به بحث‌های اجتماعی و سیاسی دینی پرداخت. همچنین به تاسیس جلسات علمی برای بحث درباره عدالت اجتماعی و حاکمیت قانون پرداخت.

2. مبارزه با رژیم پهلوی: در دوران رژیم پهلوی، علامه طباطبایی با رژیم حاکم مخالفت‌هایی جدی داشت. او به‌ویژه از سیاست‌های غرب‌گرایانه و بی‌توجهی به ارزش‌های اسلامی انتقاد می‌کرد. علامه به دنبال احیای ارزش‌های اسلامی و تقویت هویت دینی مردم ایران بود. او در دهه 1340 هجری شمسی (1960 میلادی) به‌شدت به مبارزات سیاسی و اجتماعی پیوست و با روحانیون دیگری چون آیت‌الله امام خمینی(ره) به مخالفت با رژیم پهلوی پرداخت.

3. حمایت از انقلاب اسلامی ایران: با نزدیک شدن به پیروزی انقلاب اسلامی ایران در سال 1357 هجری شمسی (1979 میلادی)، علامه طباطبایی از جنبش امام خمینی(ره) حمایت می‌کرد. او به‌طور غیرمستقیم و با راه‌اندازی نشست‌های فقهی و دینی در کنار علما، از انقلاب اسلامی حمایت کرد. بعد از پیروزی انقلاب اسلامی، علامه طباطبایی در مشاوره‌های دینی و فقهی به مسئولان انقلاب پرداخته و به توضیح و تبیین نقش مرجعیت و ولایت فقیه در نظام جمهوری اسلامی ایران پرداخت.

تاثیرات علمی و اخلاقی

علامه طباطبایی در کنار فعالیت‌های علمی‌اش، تاثیر زیادی بر شاگردان خود گذاشت. او از جمله معلمان بزرگ شهید مطهری، آیت‌الله جوادی آملی و علامه حسن‌زاده آملی بود که همگی از بزرگ‌ترین شخصیت‌های علمی و فقهی معاصر به شمار می‌روند. علامه طباطبایی با تربیت شاگردان برجسته‌ای که در ادامه، راه علمی و فقهی او را ادامه دادند، به رشد و توسعه‌ی علوم اسلامی در دنیای معاصر کمک کرد.

ایشان شخصیتی معنوی و اخلاقی برجسته بود که همواره در پی ارتقاء علوم اسلامی و فلسفی و ترویج آموزه‌های اخلاقی و معنوی بود.

در نهایت، علامه طباطبایی در 24 آبان 1360 هجری شمسی (15 نوامبر 1981 میلادی) در قم درگذشت و پیکر مطهرش در حرم حضرت معصوم (س) به خاک سپرده شد.

نتیجه‌گیری

«علامه سیّد محمّدحسین طباطبایی» با تالیفات علمی و فلسفی خود، میراثی گرانبها برای دنیای اسلام به یادگار گذاشت. آثار او، به‌ویژه در زمینه‌ی تفسیر قرآن و فلسفه اسلامی، تاثیرات عمیقی بر دانشمندان و پژوهشگران در سراسر جهان اسلام داشته است. علاوه‌بر فعالیت‌های علمی، تاثیرات سیاسی ایشان در مبارزات علیه رژیم پهلوی و حمایت از انقلاب اسلامی ایران نیز شایان توجه است.

علامه طباطبایی در عرصه‌ی اندیشه‌های فلسفی، دینی و اجتماعی، توانست به‌طور مؤثر به گسترش تفکر اسلامی و اصلاحات اجتماعی بپردازد. از این‌رو، روز بزرگداشت ایشان (24 آبان) یادآور خدمات شایان‌توجه او در توسعه‌ی علوم اسلامی، فلسفی و ترویج آگاهی دینی در ایران و دنیای اسلام است.

علامه طباطبایی نه‌تنها یک مرجع علمی و فقهی برجسته بود، بلکه یک اندیشمند و حکیم اسلامی با رویکرد عقلانی و اصلاح‌گرایانه بود که همواره بر لزوم بازگشت به اصول دینی و اسلامی تاکید داشت و در راستای تحقق عدالت اجتماعی، معنوی و فلسفی در جامعه‌ی خود نقش‌آفرینی کرد. تاثیرات علمی و اخلاقی ایشان همچنان ادامه دارد و آثار او در حوزه‌های مختلف علوم اسلامی و دینی تا به امروز مورد توجه و تدریس قرار می‌گیرد.

روحش شاد و راهش پُررهرو باد.

منبع: ایسنا