رمزگشایی از معماری حرم رضوی با تکیه بر آلبوم‌های عکس کاخ موزه گلستان
ایسنا/خراسان رضوی پژوهشگر تاریخ و حرم شناسی به تشریح معماری حرم با محوریت تاریخ حرم با تکیه بر آلبوم‌های عکس کاخ موزه گلستان پرداخت.
جواد نوائیان رودسری امروز، در نخستین جلسه سلسله کارگاه‌های «قصه‌های حرم» که در موسسه فرهنگی قدس برگزار شد، اظهار کرد: در آغاز پانزدهمین قرن بعثت نبوی و در آستانه سالروز پیروزی انقلاب اسلامی ایران به رهبری امام خمینی، تجدید طلاکاری و تعمیرات گنبد مطهر انجام پذیرفت. پس از آن طراحی‌هایی انجام گرفت که به این کتیبه اضافه شد. این سبزی که در کتیبه وجود دارد، در واقع تداوم سبزی است که در 2 طرف کتیبه قبلی مورد استفاده قرار گرفته است.
وی با اشاره به آلبوم‌های عکس کاخ موزه گلستان افزود: از طریق این تصویر و عکس‌های دیگر مجموعه عکس‌های کاخ موزه گلستان، به جزئیات بیشتری می‌توانیم پی ببریم. عکس 140 مجموعه آلبوم‌های عکس کاخ موزه گلستان نشان‌دهنده قسمتی از صحن کهنه در همین زمان است که از یک زاویه این عکس، گنبد و داربست‌های اطراف آن به‌خوبی قابل مشاهده است.
گنبد رضوی، اولین گنبد طلایی در جهان اسلام است
وی گفت: برخی از منابع قدمت بنای گنبد حرم را به دوره غزنوی نسبت می‌دهند و برخی دیگر تجدید بنا را در ادوار بعدی شرط می‌دانند. نکته جالب این است که مناره در دوره نادرشاه طراحی شد و بخش بالایی گنبد، یعنی کلاهک آن، در دوره شاه طهماسب اول ساخته شده است. قسمت پایین کتیبه تا پایین گنبد نیز مربوط به دوره شاه عباس اول است و این گنبد، اولین گنبد طلایی در جهان اسلام به شمار می‌رود.
این پژوهشگر تاریخ و حرم شناسی بیان کرد: البته باید گفت که بر اساس اسناد موجود از دوره شاه طهماسب تا طلاکاری شدن گنبد که در سال 1010 ق اتفاق افتاد، گنبد حرم امام رضا(ع) فقط 2 رنگ داشت یک بخش رنگ سبز و بخشی رنگ طلایی بوده است.
وی با اشاره به پرونده دوم این مجموعه گفت: این مهم‌ترین پرونده است و ممکن است کشفی جدید در ساختار معماری حرم امام رضا(ع) را شامل شود. عکسی فوق‌العاده استثنایی از نمای صحن آزادی به جا مانده است که نشان می‌هد فضای درون عکس مربوط به ایوانی است که بعدها به طلا آراسته شد و ایوان طلای ناصری نام گرفت که این فضا در دوره قاجار ایجاد شده است. همچنین دیوارهایی که در این تصویر وجود دارد نمایانگر دقت بالای معماران دوره صفویه است. با توجه به کتیبه‌های موجود، شباهت زیادی بین کتیبه‌های دور ایوان طلا و کتیبه‌ها در این عکس دیده می‌شود.
این پژوهشگر تاریخ و حرم شناسی در خصوص صحن آزادی و سقاخانه آن عنوان کرد: در مورد صحن آزادی و سقاخانه آن، نکاتی وجود دارد که یک مورد آن مربوط به شرایط زمین این بنا است، چراکه زمین‌های این منطقه به علت سابقه زراعی خاص ساخت‌وساز متفاوتی دارند. قبل از ساخته شدن این فضا، منطقه باغی با آبیاری مناسب بود و لذا خانه‌سازی در زمین‌های زراعی چندان معقول نیست، اما با توسعه اطراف، این تغییرات رخ داده است.
وی اضافه کرد: اما در خصوص سقاخانه این صحن باید گفت که بر اساس اسناد تاریخی این سقاخانه حدود سال 1300 هجری قمری توسط مستشار الملک ساخته شده و در وسط صحن آزادی قرار گرفته است. این بنا همزمان با ساخت دارالسیاده بوده و ورودی‌ها به دلیل بمب‌گذاری تخریب شده است. مستشار الملک، به عنوان پیش مالیه خراسان، به دلایل مختلف این سقاخانه را ایجاد کرده و با طراحی مسیر آبی، فضای مفرح و تلطیف‌شده‌ای به وجود آورده است.
وی تصریح کرد: در خصوص تخریب و تغییرات نیز در سال 1307 هجری شمسی، محمد ولی اسدی نایب‌التولیه اقدامی برای تغییرات در سقاخانه انجام داد. او سقف سقاخانه را برداشت و جوی آبی را ساماندهی کرد. این تغییرات به دلیل بعضی انتقادات از بنای قاجاری و به منظور بهتر دیده شدن حرم امام رضا(ع) صورت گرفت. حتی بعضی بر این عقیده بودند که این کار به دلیل افزایش دیدار و سلام به حرم بوده است.
امنیت بالای حفظ ساختارهای تاریخی در آستان قدس رضوی
این پژوهشگر تاریخ و حرم شناسی با اشاره به محافظت از آثار تاریخی عنوان کرد: آستان قدس رضوی به لحاظ حفظ ساختارهای تاریخی خود از امنیت بالایی برخوردار است. بسیاری از آثار تاریخی مانند کاشی‌های سنجری، چه پیش از مغول و چه پس از آن، همچنان در این مکان حفظ شده‌اند و گفته می‌شود که این مکان یکی از بهترین نقاط برای حفاظت از آثار تاریخیشان به شمار می‌رفته است.
وی اضافه کرد: حتی در تاریخ حمله مغول اگرچه غارت از حرم مطهر صورت گرفته است، اما با توجه به اینکه مغولان از تخریب فضاهای عرفانی و معرفتی ترس داشتند، هیچگونه تخریبی در دوران حمله آنان در حرم رضوی انجام نشد.
نوائیان ادامه داد: در خصوص فضاهای جانبی نیز سکوهای کنار ورودی صحن آزادی نقش مکانی برای استراحت زائران را ایفا می‌کردند، به خصوص در ایام خاص از سال که حرم زائران زیادی داشت، همچنین وجود تخت‌ها در صحن آزادی گویای کاربری‌های اقتصادی آن زمان است که می‌توانسته به مشاغل مختلف مرتبط باشد.
این پژوهشگر تاریخ و حرم شناسی گفت: بر اساس اسناد تاریخی حجره‌های داخل صحن برای مشاغلی از جمله پوستین فروشی، انگشتر و زیورآلات فروشی، صحافی، چاپخانه و سایر شغل‌های رایج آن دوران اجاره داده می‌شده است.
وی در خصوص نقاره‌خانه حرم خاطرنشان کرد: فضای نقاره‌خانه که در سال 1286 تاسیس شده، در عکس‌های قدیمی دیده نمی‌شود. این پرسش وجود دارد که کجاست و چرا در تصاویری از صحن آزادی نمایان نیست؟ به نظر می‌رسد بنای اولیه نقاره‌خانه در فضایی قرار داشته که در یک نمای عکس دیده نمی‌شده و از نمای دیگری قابل روئیت بوده است و می‌توان این مورد را در دیگر عکس‌های مشابه به جا مانده دید.
نوائیان ادامه داد: در مجموع می‌توان نتیجه‌گیری کرد که صحن آزادی و سقاخانه آن با تاریخچه غنی و تغییرات بسیار نه تنها یک فضا برای عبادت، بلکه محلی برای ادامه زندگی اقتصادی و اجتماعی زائران بوده و توجه به طرح‌های ابتدایی برای محافظت از فضاهای داخلی حرم مطهر مهم است.
این پژوهشگر تاریخ و حرم شناسی در تشریح جزئیات ورودی حرم افزود: ورودی حرم امام رضا(ع) از داخل صحن انقلاب به صورت مستقیم به ضریح امام رضا منتهی نمی‌شود؛ این طراحی هدفمند است و احتمالاً به دوره تیموری باز می‌گردد. نقشه‌ای وجود دارد که نشان‌دهنده این طراحی خاص است که متعلق به کتابی از «اعتمادالسلطنه» است.
وی گفت: با توجه به معماری و آثاری که از تخریب در عکس‌ها قابل مشاهده است، می‌توان دید که در آن دوران ابعاد آجرها مربعی شکل بوده و در کارخانه معرق‌سازی آن زمان یعنی در دوره صفوی به شکل مربع طراحی می‌شده است. در دوران فعلی البته امکانات بهتر شده و آجرها را وسیع‌تر، بزرگ‌تر و یکپارچه‌تر طراحی و اجرا می‌کنند.
منبع: ایسنا