چرخه معیوب انرژی؛ نتیجه سیاست‌های نادرست

در سال‌های نه‌چندان دور، به‌ویژه در دوره‌‌‌‌‌‌ای که سیاست‌های توسعه بدون‌توجه به محدودیت‌های منابع طبیعی پیاده‌‌‌‌‌‌سازی می‌شد، از منابع آب و انرژی به‌‌‌‌‌‌طور بی‌‌‌‌‌‌ضابطه‌ای استفاده شد و نتیجه آن معضلاتی است که هم اکنون با آنها دست‌وپنجه نرم می‌کنیم. درحالی‌که ذخایر آبی زیرزمینی و منابع انرژی در ایران همواره محدودیت داشته‌اند، سیاستگذاران و برنامه‌‌‌‌‌‌ریزان دولتی به شکلی بی‌منطق از این منابع محدود برای تامین نیازهای کشاورزی، صنعتی و حتی خانگی استفاده کردند، بدون اینکه توجهی به پایداری و آینده منابع داشته باشند. برای مثال‌ در سال‌های گذشته، کشاورزی ایران به‌‌‌‌‌‌طور عمده به آبیاری غرقابی و غیر‌بهینه وابسته بود و این رویکرد سنتی کاهش سریع سطح آب‌های زیرزمینی را به‌دنبال داشته و منجر به نشست زمین در بسیاری از مناطق فلات مرکزی شده‌است. علاوه‌بر آن، استفاده بی‌‌‌‌‌‌رویه از گاز و برق در صنایع و بخش‌های مختلف کشور بدون‌توجه به اثرات بلندمدت آن بر تامین این منابع، مشکلات کنونی انرژی در کشور را به‌دنبال داشته‌است.

قیمت‌گذاری انرژی

 یکی دیگر از شاخص‌ترین عواملی که به کسری انرژی دامن‌زده، سیاست‌های ناصواب در زمینه قیمت‌گذاری انرژی است. در ایران، قیمت‌گذاری انرژی به‌ویژه گاز و برق به‌صورت غیرواقعی و با یارانه‌های سنگین انجام‌شده و این امر مردم و صنایع را به استفاده بی‌‌‌‌‌‌رویه از این منابع تشویق کرده‌است. در بسیاری از موارد، قیمت‌های انرژی نه‌تنها به‌‌‌‌‌‌طور واقعی بازتاب‌‌‌‌‌‌ هزینه‌های تولید و انتقال این منابع نبوده، بلکه موجب استفاده بی‌منطق از منابع انرژی محدود شده‌است. به‌عنوان مثال، قیمت پایین گاز موجب استفاده گسترده از این سوخت در بخش‌های خانگی و صنعتی‌شده‌است، درحالی‌که منابع گاز در کشور محدودیت‌هایی دارد، لذا در حال‌حاضر حتی برای تامین نیازهای داخلی نیز با مشکل روبه‌رو شده‌ایم. فرسودگی زیرساخت‌های انرژی در ایران، یکی دیگر از عواملی است که به نقصان انرژی دامن زده است. حداقل در 10سال‌گذشته، توجه کافی به سرمایه‌گذاری در به‌‌‌‌‌‌روزرسانی و نگهداری زیرساخت‌های انرژی نشده‌است، درحالی‌که کشور نیازمند یک شبکه انرژی مدرن و کارآمد است، بسیاری از تاسیسات برق و گاز فرسوده و به‌‌‌‌‌‌طور مداوم با مشکلات عملکردی مواجه هستند. در صنعت برق، به‌ویژه در بخش تولید و انتقال، مشکلات زیادی از جمله افزایش تلفات انرژی و کاهش کارآیی شبکه‌‌‌‌‌‌ها به‌‌‌‌‌‌وجود آمده‌است. این فرسودگی‌‌‌‌‌‌ها نه‌تنها موجب کاهش کارآیی سیستم انرژی کشور‌شده، بلکه هزینه‌های عملیاتی را نیز افزایش داده و باعث‌شده که تامین انرژی برای صنایع و مردم با مشکلات زیادی مواجه شود. فرسودگی این زیرساخت‌ها، به‌ویژه در شرایط افزایش تقاضای داخلی، باعث‌شده که حتی در فصول عدم‌اوج مصرف، قطعی‌‌‌‌‌‌های برق برای خانوارها و صنایع امری رایج ولی کمرشکن باشد.

وابستگی بیش از حد به منابع فسیلی

یکی دیگر از سیاست‌های نابجا در گذشته، وابستگی بیش از حد به منابع فسیلی برای تامین انرژی بوده‌است، درحالی‌که ایران دارای منابع غنی نفت و گاز است، عدم‌توجه به توسعه منابع انرژی تجدیدپذیر در سال‌های گذشته، وابستگی به نفت و گاز را دوچندان کرده‌است. این وابستگی نه‌تنها ایران را در معرض بحران‌های داخلی در صورت کاهش تولید یا صادرات نفت و گاز قرارداده، بلکه تاثیرات منفی بر محیط‌زیست نیز گذاشته‌است. در گذشته، مدیران اجرایی حوزه انرژی به دلیل ارزان‌بودن سوخت‌های فسیلی و عدم‌توجه به خطرات آینده، توسعه انرژی‌های تجدیدپذیر مانند انرژی خورشیدی، بادی و آبی را هرگز به‌عنوان یک گزینه درنظر نگرفته‌اند. این رویکرد باعث‌شده که ایران در مقایسه با بسیاری از کشورهای همسایه، در زمینه انرژی‌های پاک، حرفی برای گفتن نداشته‌باشد، در نتیجه تامین انرژی، به‌ویژه در بخش خانگی و صنعتی، بیشتر با نفت و گاز صورت می‌گیرد و این امر باعث‌شده که این منطقه جغرافیایی در مقایسه با کشورهای همجوار با تنش‌های انرژی ناتمام روبه‌رو شود. مدیریت ناکارآمد مصرف انرژی یکی دیگر از دلایل ناترازی‌‌‌‌‌‌های انرژی در ایران است. در بسیاری از موارد، بهینه‌سازی مصرف انرژی در بخش‌های مختلف، به‌ویژه در بخش خانگی و صنعتی، مورد‌توجه قرار نگرفته‌است. نبود برنامه‌های موثر برای کاهش مصرف انرژی و ارتقای فرهنگ مصرف بهینه، موجب‌شده که منابع انرژی در کشور به‌‌‌‌‌‌طور بی‌‌‌‌‌‌رویه مصرف شوند. در بسیاری از خانه‌‌‌‌‌‌ها، استفاده از وسایل گرمایشی و سرمایشی غیر‌بهینه و استفاده زیاد از دستگاه‌های پرمصرف، منجر به هدررفت انرژی شده‌است.

تجهیزات فرسوده و ناکارآمد

در بخش صنعت نیز استفاده از تجهیزات فرسوده و ناکارآمد، باعث افزایش مصرف انرژی و کاهش بهره‌‌‌‌‌‌وری در این بخش‌ها شده‌است. نبود سیاست‌های موثر در زمینه مصرف بهینه، این مشکلات را تشدید‌کرده و در نهایت ناترازی‌‌‌‌‌‌های انرژی را افزایش داده‌است. نتیجه‌‌‌‌‌‌ اینکه کسری انرژی در ایران نتیجه مستقیم سیاستگذاری‌های اشتباه و بی‌‌‌‌‌‌توجهی به آینده در دهه‌های گذشته است. این ناترازی‌‌‌‌‌‌ها به‌ویژه در زمینه مصرف بی‌‌‌‌‌‌رویه منابع آبی و انرژی، قیمت‌گذاری نادرست، فرسودگی زیرساخت‌ها، وابستگی بیش از حد به منابع فسیلی و مدیریت ناکارآمد مصرف به‌‌‌‌‌‌وجود آمده‌‌‌‌‌‌اند. این مشکلات نه‌تنها بر کیفیت زندگی مردم تاثیرگذارند، بلکه تهدیدی جدی برای پایداری اقتصادی و صنعتی کشور ایجاد‌کرده‌اند. درحالی‌که ایران در سال‌های گذشته به‌‌‌‌‌‌طور گسترده‌ای از منابع طبیعی خود بهره‌‌‌‌‌‌برداری کرده، متاسفانه سیاست‌های اتخاذ‌شده نتوانسته‌اند آینده‌‌‌‌‌‌ای پایدار برای این منابع فراهم کنند. این نقصان در کنار رشد روزافزون تقاضا، به‌ویژه در بخش‌های خانگی و صنعتی، باعث شده تنش‌های انرژی به یک معضل ملی تبدیل شوند. قطعی‌‌‌‌‌‌های برق و گاز، کاهش کیفیت زندگی مردم و ازدست‌رفتن فرصت‌های اقتصادی، تنها بخشی از اثرات منفی این بحران‌‌‌‌‌‌ها هستند. در این راستا، برای حل مشکلات موجود و جلوگیری از تشدید بحران‌های آتی، نیاز به اصلاحات بنیادین در سیاست‌های انرژی کشور داریم. برای رفع این بحران‌‌‌‌‌‌ها، باید ابتدا در زمینه مصرف انرژی و منابع طبیعی، رویکردهای بهینه و علمی اتخاذ شود. بهینه‌سازی مصرف، اصلاح قیمت‌گذاری انرژی، سرمایه‌گذاری گسترده در نوسازی زیرساخت‌ها و ارتقای کارآیی سیستم‌های انرژی از جمله اقداماتی هستند که باید در دستور کار قرار گیرند. علاوه‌بر این، توسعه انرژی‌های تجدیدپذیر مانند انرژی خورشیدی و بادی باید به‌عنوان یکی از راه‌‌‌‌‌‌حل‌‌‌‌‌‌های اصلی برای کاهش وابستگی به منابع فسیلی درنظر گرفته شود. این اقدامات نه‌تنها موجب کاهش وابستگی به انرژی‌های فسیلی می‌شوند، بلکه به حفظ منابع طبیعی و کاهش مازوت‌سوزی کمک خواهند کرد. در نهایت، اتخاذ رویکردی جامع و بلندمدت برای مدیریت منابع انرژی می‌تواند به‌‌‌‌‌‌طور موثری به ناترازی‌‌‌‌‌‌های انرژی در ایران پایان دهد و امنیت انرژی کشور را تضمین کند. برای دستیابی به این هدف، نیازمند همکاری بین تمامی بخش‌های دولتی، خصوصی و عمومی هستیم تا با هماهنگی و همفکری بتوانیم آینده‌‌‌‌‌‌ای پایدار برای منابع انرژی کشور بسازیم.