وحدت حوزه و دانشگاه؛ پیوند علم و دین برای تمدن‌سازی اسلامی

به گزارش خبرگزاری دانشجویان ایران(ایسنا)، «وحدت حوزه و دانشگاه» یکی از مفاهیم کلیدی در نظام جمهوری اسلامی ایران است که با هدف ایجاد تعامل میان علم و دین شکل گرفته است. این وحدت از زمان پیروزی انقلاب اسلامی به‌عنوان یکی از راهبردهای اصلی در جهت پیشرفت علمی و فرهنگی کشور مطرح شد. امام خمینی(ره) و مقام معظم رهبری به‌طور مکرر بر اهمیت این تعامل تاکید کرده‌اند و آن را ابزاری برای دستیابی به «تمدن نوین اسلامی» دانسته‌اند. از دیدگاه آنان، علم و دین نه‌تنها در تضاد نیستند، بلکه مکمل یکدیگرند و می‌توانند در کنار هم جامعه‌ای پویا، مستقل و متکی بر ارزش‌های الهی ایجاد کنند.

این مفهوم علاوه‌بر بُعد نظری، در عمل نیز تاثیرات گسترده‌ای بر بخش‌های مختلف کشور داشته است. از اسلامی‌سازی علوم انسانی گرفته تا تربیت نخبگان متعهد و تقویت هویت فرهنگی، نتایج وحدت حوزه و دانشگاه قابل مشاهده است. در این راستا، نهادهای مختلفی در دو طیف حوزه و دانشگاه، نقش بسزایی در تحقق این هدف داشته‌اند. با این‌وجود، چالش‌هایی مانند تفاوت در رویکردهای آموزشی و کمبود برنامه‌های اجرایی، ضرورت توجه بیشتر به این مسئله را دوچندان کرده است. بررسی جنبه‌های مختلف این وحدت می‌تواند راهکاری برای غلبه بر این موانع و تحقق اهداف والای انقلاب اسلامی ارائه دهد.

تاریخچه وحدت حوزه و دانشگاه؛ از ایده تا اجراء

ایده‌ی وحدت حوزه و دانشگاه با محوریت انقلاب اسلامی ایران شکل گرفت. شهید آیت‌الله دکتر محمد مفتح از پیشگامان این تفکر، نخستین گام‌ها را در دهه 1350 برداشت. برگزاری نشست‌های مشترک میان دانشجویان و روحانیون در قم، زمینه‌ساز طرح این ایده شد. با پیروزی انقلاب اسلامی در سال 1357، امام خمینی(ره) تاکید ویژه‌ای بر همگرایی میان این دو نهاد داشتند. نام‌گذاری 27 آذر به‌عنوان روز وحدت حوزه و دانشگاه، به یاد شهادت شهید مفتح، نشان‌دهنده اهمیت این موضوع در نظام اسلامی است. این مناسبت هرساله گرامی داشته می‌شود.

تشکیل دفتر همکاری حوزه و دانشگاه در سال 1362، نخستین گام عملی برای تحقق وحدت بود. این دفتر به تدوین متون درسی مشترک پرداخت و توانست علوم انسانی را به مبانی دینی نزدیک‌تر کند. طبق گزارش شورای عالی انقلاب فرهنگی، در سال 1395 بیش‌از 75 درصد کتب علوم انسانی دانشگاه‌ها با رویکرد اسلامی‌سازی بازنگری شد. همچنین، برگزاری همایش‌های سالانه حوزه و دانشگاه در دهه 1370، بستری برای گفت‌وگوهای علمی فراهم کرد. این اقدامات نقش مهمی در تقویت هویت علمی – دینی ایفاء کرده است.

حمایت رهبر انقلاب از وحدت حوزه و دانشگاه، مسیر توسعه‌ی این ایده را هموارتر ساخت. در سال 1390، پروژه “اسلامی‌سازی دانشگاه‌ها” با تاکید ایشان به اولویت نظام آموزشی تبدیل شد. دانشگاه امام صادق(ع) به‌عنوان نمونه‌ای موفق، با ترکیب علوم حوزوی و دانشگاهی در تربیت دانشجویان متخصص، نتایج قابل‌توجهی ارائه داده است. به‌علاوه، افزایش تعاملات علمی میان اساتید حوزوی و دانشگاهی، به تقویت فضای علمی کشور منجر شده است. نمونه بارز آن همکاری در تدوین نقشه جامع علمی ایران است که در سال 1389 به تصویب رسید.

علل ضرورت وحدت حوزه و دانشگاه در جامعه اسلامی

وحدت حوزه و دانشگاه ضرورتی اساسی برای جامعه اسلامی است؛ زیرا به پیوند علم و دین کمک می‌کند. در جوامع اسلامی، عدم تعامل این دو نهاد موجب شکاف میان معرفت دینی و علوم مدرن شده است. به گزارش مرکز پژوهش‌های اسلامی، در سال 1398 حدود 65 درصد دانشجویان معتقد بودند محتوای دروس دانشگاهی ارتباط کمی با مبانی دینی دارد. این آمار ضرورت همگرایی علمی – دینی را نشان می‌دهد. امام خمینی(ره) نیز در بیانات خود تاکید داشتند که وحدت این دو نهاد، ضامن تمدن‌سازی اسلامی است.

یکی از دلایل اصلی ضرورت وحدت، نقش آن در تحول علوم انسانی است. بسیاری از متفکران معتقدند که علوم انسانی غربی، با مبانی معرفتی اسلامی همخوانی ندارد. در سال 1395، شورای تحول علوم انسانی اعلام کرد که 40 درصد از دروس علوم اجتماعی به بازنگری عمیق نیاز دارد. از سوی دیگر، همکاری حوزه و دانشگاه در این زمینه می‌تواند به تدوین مدل‌های بومی مبتنی‌بر آموزه‌های اسلامی کمک کند. این اقدام راهبردی باعث پیشرفت علمی و حل مسائل فرهنگی خواهد شد.

وحدت حوزه و دانشگاه می‌تواند فرهنگ دینی را در فضای علمی تقویت کند. بر اساس نظرسنجی خبرگزاری مهر در سال 1399، حدود 72 درصد از دانشجویان خواستار افزایش ارتباط با نهادهای حوزوی بودند. این آمار نشان‌دهنده‌ی تقاضای گسترده جامعه علمی برای تعامل بیشتر است. به‌علاوه، پژوهش‌های مشترک میان حوزویان و دانشگاهیان، مانند پروژه “اسلامی‌سازی علوم پایه” در دانشگاه تهران، توانسته است الگوهای موفقی را ارائه دهد. چنین اقداماتی زمینه‌ساز پیشرفت معنوی و علمی کشور خواهد شد.

ابعاد علمی و فرهنگی وحدت حوزه و دانشگاه

وحدت حوزه و دانشگاه تاثیرات شگرفی بر رشد علمی کشور دارد. این همگرایی باعث تولید علم بومی و اسلامی شده است. به گزارش پایگاه استنادی علوم جهان اسلام (ISC)، در سال 1400 ایران با تولید 20 درصد از مقالات علمی جهان اسلام، در رتبه نخست قرار گرفت. این موفقیت نتیجه‌ی ‌تعامل نهادهای علمی و دینی است. دانشگاه امام حسین (ع) نمونه‌ای از این وحدت است که علوم نظامی و دینی را ترکیب کرده و دستاوردهای خوبی ارائه داده است.

از نظر فرهنگی، وحدت حوزه و دانشگاه می‌تواند هویت اسلامی جامعه را تقویت کند. بر اساس گزارش مرکز آمار ایران، اکثر دانشجویان معتقد هستند که آموزش‌های دانشگاهی باید ارزش‌های دینی را دربر گیرد. نمونه موفق در این زمینه، فعالیت‌های فرهنگی مشترک میان حوزه علمیه قم و دانشگاه شهید بهشتی است. این فعالیت‌ها شامل کارگاه‌های آموزشی، مسابقات فرهنگی و نشست‌های مشترک بوده که تاثیر مثبتی بر هویت دانشجویان داشته است.

یکی دیگر از ابعاد مهم، کاهش شکاف‌های فکری میان نخبگان دینی و دانشگاهی است. پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی با همکاری حوزه علمیه، پروژه‌های تحقیقاتی مشترکی را اجراء کرده است. یکی از این پروژه‌ها که در سال 1397 به پایان رسید، تطبیق مفاهیم دینی با نظریات جامعه‌شناختی مدرن بود. این همکاری‌ها نشان می‌دهد که هم‌افزایی میان حوزه و دانشگاه، علاوه‌بر ارتقای دانش، به غنی‌سازی فرهنگ عمومی کمک کرده است.

برنامه‌های اجرایی در راستای وحدت حوزه و دانشگاه

در دهه‌های اخیر، برنامه‌های متعددی برای تحقق وحدت حوزه و دانشگاه اجراء شده است. یکی از مهم‌ترین این برنامه‌ها، تشکیل دفتر همکاری حوزه و دانشگاه در سال 1362 بود. این دفتر تاکنون بیش‌از 250 عنوان کتاب در زمینه اسلامی‌سازی علوم منتشر کرده است. به‌عنوان نمونه، کتاب “مبانی اسلامی اقتصاد” که در سال 1394 توسط این دفتر تدوین شد، به‌عنوان منبع رسمی دانشگاه‌ها معرفی شده است. این اقدامات نقش مهمی در نهادینه‌سازی ارتباط میان این دو حوزه داشته است.

یکی دیگر از برنامه‌های اجرایی، ایجاد رشته‌های مشترک میان حوزه و دانشگاه است. دانشگاه تربیت مدرس و حوزه علمیه قم، در سال 1388 رشته “مطالعات اسلامی علوم انسانی” را راه‌اندازی کردند. همچنین، طرح همایش‌های سالانه با موضوع وحدت حوزه و دانشگاه، مانند همایش سال 1399 در دانشگاه تهران، بستری برای تبادل ایده‌ها فراهم کرده است.

نهادسازی‌های مرتبط نیز در تحقق این وحدت تاثیرگذار بوده‌اند. شورای تحول و ارتقای علوم انسانی، زیر نظر شورای عالی انقلاب فرهنگی، از سال 1389 فعالیت خود را آغاز کرد. این شورا در سال 1401 اعلام کرد که بیش‌از 35 درصد از سرفصل‌های دروس علوم انسانی در مقطع کارشناسی ارشد بازنگری شده‌اند. افزون‌بر این، طرح‌های پژوهشی مشترک، مانند پروژه “اصول فقه اسلامی در مدیریت” که با همکاری دانشگاه علامه طباطبایی و حوزه علمیه قم انجام شد، نمونه‌ی موفق دیگری از این هم‌افزایی است.

نقش شهیدان انقلاب در تحقق وحدت حوزه و دانشگاه

شهید آیت‌الله دکتر محمد مفتح، به‌عنوان بنیان‌گذار ایده «وحدت حوزه و دانشگاه»، نقشی بی‌بدیل در این زمینه داشت. وی با برگزاری جلسات مشترک میان اساتید دانشگاه و علمای حوزه در دهه 1350، بنیان وحدت را پایه‌گذاری کرد. شهادت ایشان در 27 آذر 1358 موجب شد این روز به‌عنوان نماد وحدت حوزه و دانشگاه معرفی شود. نام‌گذاری این روز در تقویم رسمی کشور، تاکیدی بر اهمیت تلاش‌های شهید مفتح است که راه را برای تعامل میان این دو نهاد باز کرد.

شهید مرتضی مطهری نیز در تبیین فلسفه و مبانی وحدت، نقش مهمی ایفاء کرد. تالیفات وی مانند کتاب “تعلیم و تربیت در اسلام”، پایه‌گذار بسیاری از برنامه‌های آموزشی مشترک میان حوزه و دانشگاه شد. به‌عنوان مثال، در سال 1395 این کتاب به‌عنوان منبع درسی در بیش‌از 30 دانشگاه کشور تدریس می‌شد. شهید مطهری همچنین با حضور در دانشگاه‌ها و حوزه‌ها، فضایی برای گفت‌وگو میان نخبگان علمی و دینی فراهم کرد که در شکل‌گیری این وحدت تاثیرگذار بود.

شهیدان دیگر مانند شهید بهشتی نیز در تحقق وحدت حوزه و دانشگاه نقش داشتند. شهید بهشتی با تاسیس مدارس اسلامی مدرن، مانند مدرسه علوی در دهه 1340، تلاش کرد ارتباط میان علم مدرن و آموزه‌های دینی را تقویت کند. از سوی دیگر، حضور او در تدوین قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران در سال 1358، زمینه‌ساز تثبیت جایگاه حوزه و دانشگاه در نظام اسلامی شد. تاکید شهید بهشتی بر توسعه‌ی علمی همراه با ارزش‌های دینی، الگوی قابل‌توجهی برای تعامل میان این دو نهاد ارائه کرد.

وحدت حوزه و دانشگاه از نگاه امام خمینی(ره) و مقام معظم رهبری

امام خمینی(ره)، وحدت حوزه و دانشگاه را یکی از ضرورت‌های اصلی نظام اسلامی می‌دانستند. ایشان تاکید داشتند که علم و دین دو بال پیشرفت جامعه اسلامی هستند و بدون تعامل این دو، تمدن‌سازی ممکن نیست. در سخنرانی سال 1359، امام خمینی(ره) فرمودند: «اگر دانشگاه و حوزه علمیه همدیگر را بفهمند، هیچ قدرتی نمی‌تواند به این ملت آسیب برساند.» این رویکرد باعث شد تا طرح‌هایی مانند اسلامی‌سازی دانشگاه‌ها در دهه 1360 با محوریت تامین محتوای درسی مشترک شکل بگیرد. حمایت ایشان از نهادهایی مانند دفتر همکاری حوزه و دانشگاه نیز تاثیر بسزایی در تقویت این ایده داشت.

مقام معظم رهبری، آیت‌الله خامنه‌ای، وحدت حوزه و دانشگاه را نه‌تنها ضرورتی داخلی، بلکه راهبردی برای «تمدن‌سازی اسلامی» می‌دانند. ایشان در سال 1381 در دیدار با اساتید و دانشجویان فرمودند: «دانشگاه و حوزه باید با هم در پیشبرد کشور همکاری کنند؛ جدایی این دو خطرناک است.» همچنین تاکید کردند که علوم انسانی باید مبتنی‌بر آموزه‌های اسلامی بازنگری شود. در این راستا، در سال 1389 نقشه جامع علمی کشور با تاکید بر نقش‌آفرینی حوزه و دانشگاه تصویب شد. این طرح، مبانی علمی را با اهداف فرهنگی – دینی تلفیق کرد.

رهبر معظم انقلاب، وحدت حوزه و دانشگاه را عامل تقویت هویت ملی و مقابله با نفوذ فرهنگی می‌دانند. ایشان در سال 1397 در دیدار با دانشجویان گفتند: «حوزه و دانشگاه باید در برابر تهاجم فرهنگی غرب متحد باشند.» یکی از اقدامات مهم در این زمینه، حمایت از تشکیل مراکز پژوهشی مشترک بوده است. به‌عنوان مثال، مؤسسه امام خمینی (ره) با مشارکت حوزه علمیه و دانشگاه‌ها، پژوهش‌های متعددی در زمینه اسلامی‌سازی علوم انجام داده است. این نگاه راهبردی، وحدت حوزه و دانشگاه را به یک محور اساسی برای پیشرفت کشور تبدیل کرده است.

تاثیر وحدت حوزه و دانشگاه بر اسلامی‌سازی علوم انسانی

وحدت حوزه و دانشگاه تاثیر مستقیمی بر اسلامی‌سازی علوم انسانی داشته است. این تلاش‌ها از دهه 1360 با هدف بازنگری در مبانی علوم انسانی آغاز شد. به گزارش شورای تحول علوم انسانی، تا سال 1400 بیش‌از 50 درصد از سرفصل‌های دروس علوم انسانی دانشگاه‌ها با رویکرد اسلامی بازنگری شده‌اند. رشته‌هایی مانند فلسفه اسلامی، اقتصاد اسلامی و روان‌شناسی اسلامی از نتایج این وحدت هستند. نمونه بارز این رویکرد، تاسیس رشته «مطالعات اسلامی علوم انسانی» در دانشگاه باقرالعلوم (ع) است.

برگزاری نشست‌های مشترک میان اساتید حوزوی و دانشگاهی نیز نقش مهمی در پیشبرد این هدف داشته است. به‌عنوان مثال، در سال 1398 نشست تخصصی “اسلامی‌سازی علوم اجتماعی” با حضور نخبگان دانشگاهی و حوزوی در قم برگزار شد. این نشست‌ها به تدوین متون درسی مشترک کمک کرده‌اند. کتاب «مبانی جامعه‌شناسی اسلامی» که در سال 1397 منتشر شد، یکی از نتایج چنین همکاری‌هایی است. این کتاب اکنون در بیش از 20 دانشگاه کشور تدریس می‌شود.

پژوهش‌های مشترک حوزه و دانشگاه در این زمینه نیز بسیار مؤثر بوده‌اند. برای نمونه، پروژه “نظریه‌پردازی اسلامی در اقتصاد” که در سال 1395 با همکاری دانشگاه تهران و حوزه علمیه قم انجام شد، به‌عنوان یکی از طرح‌های موفق معرفی شده است. این همکاری‌ها به تقویت مبانی نظری علوم انسانی با محوریت آموزه‌های اسلامی منجر شده است. همچنین، طبق گزارش مرکز پژوهش‌های اسلامی، بیش‌از 300 مقاله علمی در این زمینه طی پنج سال گذشته منتشر شده‌اند.

نقش نهادهای علمی و فرهنگی در تقویت وحدت حوزه و دانشگاه

نهادهای علمی و فرهنگی نقشی کلیدی در تقویت وحدت حوزه و دانشگاه ایفاء کرده‌اند. دفتر همکاری حوزه و دانشگاه از مهم‌ترین این نهادها در سال 1401 گزارش داد که اکثر دانشگاه‌ها از منابع علوم انسانی تدوین‌شده توسط آن استفاده می‌کنند. همچنین برگزاری کارگاه‌های مشترک میان اساتید حوزوی و دانشگاهی از فعالیت‌های تاثیرگذار این دفتر بوده است.

شورای عالی انقلاب فرهنگی نیز از دیگر نهادهای فعال در این حوزه است. این شورا در سال 1389 با تدوین نقشه جامع علمی کشور، راهبردهایی برای افزایش تعامل حوزه و دانشگاه ارائه کرد. به‌عنوان مثال، تاسیس کرسی‌های نظریه‌پردازی در دانشگاه‌ها، مانند کرسی فلسفه اسلامی در دانشگاه تهران، نتیجه این اقدامات است. طبق آمار تا سال 1398 بیش‌از 150 کرسی مشترک در حوزه علوم انسانی برگزار شده است.

علاوه‌بر این، مراکز تحقیقاتی مانند مؤسسه امام خمینی(ره) نیز در پیشبرد این وحدت تاثیر بسزایی داشته‌اند. این مؤسسه تاکنون بیش‌از 200 پروژه تحقیقاتی با موضوع تلفیق علوم دینی و دانشگاهی اجراء کرده است. نمونه‌ای از این فعالیت‌ها، پروژه «رویکردهای اسلامی در روان‌شناسی» بود که در سال 1397 به پایان رسید. این نهادها با ایجاد بسترهای پژوهشی مشترک، زمینه‌ساز تعاملات بیشتر میان نخبگان علمی و دینی شده‌اند.

نقش حوزه و دانشگاه در توسعه «تمدن نوین اسلامی»

وحدت حوزه و دانشگاه، نقشی محوری در دستیابی به تمدن نوین اسلامی ایفاء می‌کند. این تعامل علمی و فرهنگی می‌تواند به تولید دانش بومی و گسترش ارزش‌های اسلامی در جهان منجر شود. مقام معظم رهبری در سال 1395 در دیدار با اساتید دانشگاه تاکید کردند که وحدت این دو نهاد، پایه‌گذار تمدن نوین اسلامی است. به‌عنوان نمونه، پروژه‌های مشترک در زمینه اقتصاد اسلامی، مانند طرح “بانکداری بدون ربا” که در دهه 1370 اجراء شد، به تقویت مبانی اقتصادی این تمدن کمک کرده است.

همچنین، حوزه و دانشگاه می‌توانند با تربیت نیروی انسانی متخصص و متعهد، مسیر توسعه‌ی این تمدن را هموار کنند. دانشگاه امام صادق (ع) نمونه‌ای موفق از ترکیب علوم حوزوی و دانشگاهی است. طبق گزارش این دانشگاه، بیش‌از 75 درصد فارغ‌التحصیلان آن در حوزه‌های مدیریتی و فرهنگی فعالیت می‌کنند. این رویکرد به پرورش نخبگان دینی و علمی کمک کرده است که می‌توانند نقش مؤثری در ساختارهای اجتماعی و اقتصادی ایفاء کنند.

از سوی دیگر، تلاش برای بازنگری در علوم انسانی و تطبیق آن با مبانی اسلامی یکی از ضروریات تمدن‌سازی اسلامی است. در سال 1400، شورای تحول علوم انسانی اعلام کرد که بیش‌از 50 درصد از برنامه‌های درسی علوم اجتماعی بازنگری شده است. این تحولات علمی، پایه‌گذار ایجاد نظام‌های اجتماعی و فرهنگی مبتنی‌بر آموزه‌های اسلامی خواهد بود. وحدت حوزه و دانشگاه با چنین اقداماتی می‌تواند الگوی عملیاتی برای گسترش تمدن نوین اسلامی در جهان ارائه دهد.

چالش‌ها و راهکارهای تحقق وحدت حوزه و دانشگاه

روند تحقق وحدت حوزه و دانشگاه با چالش‌های متعددی روبه‌رو بوده است. یکی از مهم‌ترین چالش‌ها، تفاوت در روش‌های آموزشی و پژوهشی این دو نهاد است. دانشگاه‌ها به شیوه علمی و تجربی تاکید دارند، در حالی که حوزه‌ها بیشتر بر اصول استدلالی و نقلی متمرکز هستند. این تفاوت در رویکرد باعث شده است که تعاملات علمی میان حوزه و دانشگاه به کندی پیش برود. به‌عنوان مثال، در گزارشی از شورای عالی انقلاب فرهنگی در سال 1399، به نبود منابع مشترک درسی میان این دو نهاد اشاره شد.

چالش دیگر، کمبود برنامه‌های عملیاتی برای اجرایی‌کردن وحدت است. علی‌رغم وجود نهادهایی مانند دفتر همکاری حوزه و دانشگاه، هنوز بسیاری از دانشگاه‌ها و حوزه‌ها، همکاری مؤثری در اجرای برنامه‌های مشترک ندارند. به گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس در سال 1401، تنها کمی از دانشگاه‌های کشور در پروژه‌های مشترک خاص با حوزه علمیه شرکت داشته‌اند. این آمار نشان‌دهنده‌ی نیاز به تدوین برنامه‌های گسترده‌تر و مؤثرتر برای تقویت تعاملات است.

برای غلبه بر این چالش‌ها، تدوین برنامه‌های آموزشی و پژوهشی مشترک از مهم‌ترین راهکارهاست. ایجاد رشته‌های تلفیقی، مانند علوم اسلامی و اقتصاد، می‌تواند به ارتقای سطح همکاری‌ها کمک کند. همچنین، برگزاری دوره‌های آموزشی و کارگاه‌های مشترک برای اساتید حوزه و دانشگاه می‌تواند به نزدیک‌تر کردن دیدگاه‌ها منجر شود. تجربه‌ی موفق دانشگاه امام صادق(ع) و حوزه علمیه قم در سال 1398، که بیش‌از 50 کارگاه مشترک برگزار کردند، نشان‌دهنده تاثیر مثبت این رویکرد است.

با توجه به مطالب فوق، «وحدت حوزه و دانشگاه» یکی از ضرورت‌های اساسی برای پیشبرد اهداف انقلاب اسلامی و ایجاد «تمدن نوین اسلامی» است. این وحدت نه‌تنها در تقویت مبانی علمی و فرهنگی کشور نقش دارد، بلکه به تحقق استقلال فکری و علمی نیز کمک می‌کند. تجربه‌های موفق در اسلامی‌سازی علوم، ایجاد رشته‌های مشترک و تدوین متون درسی با رویکرد دینی، نشان می‌دهد که این تعاملات می‌تواند به تولید علم بومی و گسترش ارزش‌های اسلامی منجر شود.

نقش برجسته‌ی امام خمینی(ره) و مقام معظم رهبری در تبیین ضرورت وحدت حوزه و دانشگاه و حمایت آن‌ها از نهادهای علمی و فرهنگی، راهگشای تحقق این هدف بوده است. با این‌حال، برای دستیابی به نتیجه‌ای مطلوب، باید به چالش‌هایی مانند تفاوت در رویکردهای علمی و کمبود برنامه‌های اجرایی توجه شود. تقویت تعاملات میان حوزه و دانشگاه، ایجاد زیرساخت‌های پژوهشی مشترک و ترویج گفتمان وحدت، می‌تواند این مسیر را هموارتر کند.

در نهایت، وحدت حوزه و دانشگاه نه‌تنها به‌عنوان یک راهبرد علمی – فرهنگی، بلکه به‌عنوان یکی از محورهای اصلی تمدن‌سازی اسلامی شناخته می‌شود. استمرار تلاش‌ها در این زمینه، الگویی برای سایر جوامع اسلامی خواهد بود تا از طریق تعامل علم و دین، مسیری برای پیشرفت و توسعه پایدار ایجاد کنند.

منبع: ایسنا