نقدینگی، تورم و ضریب جینی؛ فراز و نشیب نابرابری در دهه ۵۰

خبرگزاری مهر ؛ گروه اقتصادی _ علی فروزان فر؛ در گزارش سهم طلای سیاه در نیم قرن اقتصاد نفتی ایران؛ بخش نخست دهه 50 ، به بررسی افزایش چشمگیر درآمدهای نفتی ایران در دهه 1350 و تحول بزرگی که در ساختار اقتصادی کشور ایجاد کرد، پرداختیم. هرچند این دوره با توسعه سریع صنعتی و هزینه‌های عمومی و عمرانی همراه بود، اما وابستگی بیش از حد به نفت و سیاست‌های اقتصادی ناپایدار، چالش‌هایی مانند تورم و شکاف طبقاتی را نیز به دنبال داشت. حال قصد داریم در این گزارش به بررسی سایر پارامترهای اقتصادی در این دوره بپردازیم.

قیمت دلار

اما در مورد قیمت دلار در این دوره، بنابر آمار و گزارشات منتشر شده بانک مرکزی نرخ رسمی دلار که از ابتدای فروردین 1338 تا اسفند 1350 به مدت 13 سال در نرخ 76 ریال نگهداشته شده بود از ابتدای سال 1351 با ده درصد کاهش به 69 ریال تغییر کرد. در ادامه طی سال‌های 1352 تا 1354 در نرخ 68 ریال و در سال‌های 1355 و 1356 در نرخ 71 و در سال 1357 در نرخ 70 ریال تثبیت شد. از سوی دیگر نرخ بازار غیر رسمی بجز در سال 1357 که 100 ریال گزارش شده است در تمام سال‌های گذشته برابر با نرخ رسمی دلار و بدون اختلاف گزارش شده است.

تورم

بنابر داده‌های بانک مرکزی تورم ایران از 1.5 درصد در سال 1349 به 25.1 درصد در سال 1356 افزایش می‌یابد. در این بین طی سال‌های 1350 تا 1355 به ترتیب تورم‌های 5.5، 6.3، 11.2، 15.5، 9.9 و 16.6 درصد گزارش شده است. در حالی که در سال‌های 1357 و 1358 شاهد تورم 10 و 11.4 درصدی هستیم.

پایه پولی و حجم نقدینگی

پایه پولی برحسب مصارف آن شامل مجموع سپرده‌های قانونی و دیداری بانک‌ها نزد بانک مرکزی و اسکناس و مسکوک در جریان است که اسکناس و مسکوک در جریان شامل اسکناس و مسکوک در دست اشخاص و اسکناس و مسکوک نزد بانک‌ها و مؤسسات اعتباری غیر بانکی است.

نقدینگی بر حسب اجزای تشکیل دهنده آن برابر است با مجموع پول و شبه پول که در آن پول، برابر است با مجموع اسکناس و مسکوک در دست اشخاص و سپرده‌های دیداری بوده و شبه پول شامل سپرده‌های غیر دیداری نزد بانک‌ها و مؤسسات اعتباری غیربانکی است.

در این تعریف منظور از سپرده‌های دیداری، سپرده‌های دیداری نزد بانک‌های تجاری، تخصصی و غیر دولتی و مؤسسات اعتباری غیربانکی است و منظور از سپرده‌های غیر دیداری مجموع سپرده‌های سرمایه گذاری کوتاه مدت، بلندمدت، قرض الحسنه پس انداز و سایر سپرده‌های غیر دیداری است.

گفتنی است که حجم نقدینگی برابر با پایه پولی ضرب در ضریب فزاینده است.

بنابر این توضیحات، پایه پولی از 188.3 میلیارد ریال در سال 1352 به 1209.8 میلیارد ریال در سال 1357 رسید و با رشد 542 درصدی بیش از 6 برابر شد از طرف دیگر حجم نقدینگی از 335.7 میلیارد ریال در سال 1349 تا 1357 با رشد 668 درصدی بیش از 7.5 برابر شد و به 2578.6 میلیارد ریال رسید.

ضریب جینی و تغییرات آن در دهه 1350

ضریب، شاخص یا نسبت جینی (Gini coefficient یا Gini index) معیاری از پراکندگی آماری در اقتصاد است که برای نشان دادن نابرابری درآمد یا ثروت در یک کشور یا هر گروه دیگر از مردم در نظر گرفته شده است. ضریب جینی شاخصی اقتصادی برای محاسبهٔ توزیع ثروت در میان اقشار مختلف مردم یک جامعه است.

ضریب صفر جینی بیانگر برابری کامل است، جایی که همه مقادیر یکسان هستند (به عنوان مثال، جایی که همه درآمد یکسانی دارند). ضریب جینی یک (یا 100 درصد) بیانگر حداکثر نابرابری در بین مقادیر است (به عنوان مثال، برای تعداد زیادی از افراد که فقط یک نفر کل درآمد یا مصرف را دارد و بقیه هیچ چیز ندارند، ضریب جینی تقریباً یک خواهد بود). بالا بودن این ضریب در یک کشور معمولاً به عنوان شاخصی از بالا بودن اختلاف طبقاتی و نابرابری درآمدی در این کشور در نظر گرفته می‌شود و برعکس پایین بودن بیانگر کم بودن اختلاف طبقاتی و نابرابری درآمدی است.

بنابر نمودار فوق ضریب جینی در ایران از 0.4368 در سال 1348 به 0.502 در سال 1354 افزایش می‌یابد. البته این ضریب در ادامه و تا سال 1357 روند کاهشی در پیش گرفته و با کاهش 13 درصدی به 0.436 در این سال می‌رسد. برای درک بهتر از وضعیت ایران در زمینه اختلاف طبقاتی و نابرابری درآمدی در این دوره از آمارهای بانک جهانی در نمودار زیر استفاده می‌کنیم.

همانطور که نمودار بالا نشان می‌دهد در زمینه اختلاف طبقاتی و نابرابری در توزیع درآمد، در این دوره به رغم اینکه از سال 1354 شاهد کاهش این شاخص بوده‌ایم، نابرابری در ایران همواره بالاتر از میانگین جهانی قرار داشته است. البته نکته قابل توجه دیگر تغییرات این شاخص همگام با تغییرات میانگین جهانی است.

سهم 10 درصد ثروتمندترین به 10 درصد فقیرترین

سهم 10 درصد ثروتمندترین به 10 درصد فقیرترین، از جمله شاخص‌های سنجش توزیع درآمد است و بیانگر نسبت هزینه دهک دهم (ثروتمندترین) به دهک اول (فقیرترین) است.

با مقایسه این نمودار با نمودار تغییرات ضریب جینی شاهد ارتباط معنادار این دو شاخص از یکدیگر هستیم. بنابر نمودار فوق شاهد افزایش بیش از 73 درصدی این شاخص از 19.5 در سال 1348 به 33.8 در سال 1354 هستیم. این شاخص در ادامه و تا سال 1357 با کاهش 57 درصدی به 19.6 کاهش می‌یابد. بدین ترتیب نسبت هزینه دهک دهم (ثروتمندترین) به دهک اول (فقیرترین) طی سال‌های 1348 الی 1354 در حال افزایش و طی سال‌های 1355 الی 1357 در حال کاهش بوده است.