تحلیل تسنیم؛ چرا بازار روغن بهم ریخت؟

به گزارش خبرنگار اقتصادی خبرگزاری تسنیم ، این روزها یکی از دغدغه‌های اصلی خانوارها در ایران، تامین کالاهای اساسی مورد نیاز زندگی است. در میان این کالاها، روغن خوراکی به‌عنوان یکی از ضروری‌ترین مواد غذایی، با چالش‌هایی در عرضه و توزیع روبرو شده است. صف‌های طولانی مقابل فروشگاه‌ها، قفسه‌های خالی در بازارهای محلی، و رشد قیمت‌ها تنها بخشی از تصویر فعلی این مساله را به نمایش می‌گذارند. این وضعیت، نه‌تنها معیشت مردم، بلکه صنایع غذایی وابسته به این محصول را نیز تحت تاثیر قرار داده است.

در این گزارش، به بررسی علل و عوامل کمبود روغن خوراکی، تاثیرات آن بر زندگی روزمره مردم، و همچنین واکنش‌های مسئولان و فعالان اقتصادی در مواجهه با این مساله می‌پردازیم. آیا راهکاری برای برون‌رفت از این وضعیت وجود دارد؟

چرا بازار روغن بهم ریخته است؟

بررسی خبرنگار تسنیم و همچنین گفت و گو با برخی از فعالان حوزه روغن نشان می دهد، عوامل مختلفی دست به دست هم داده تا وضعیت بازار روغن اینگونه شود. 

1- کاهش تولید داخلی به واسطه سیاست های نامتقارن در حوزه روغن: کاهش تولید داخلی روغن خوراکی یکی از دلایل اصلی کمبود این محصول در بازار است که به‌طور مستقیم با افزایش واردات کنجاله مرتبط است. کنجاله، به‌عنوان یکی از محصولات جانبی استخراج روغن از دانه‌های روغنی، در صنایع مختلفی مانند دامداری و تولید خوراک دام مورد استفاده قرار می‌گیرد. اما در سال‌های اخیر، واردات بی‌رویه کنجاله، توازن تولید داخلی روغن خوراکی را به هم زده است.

همانطور که در جدول زیر مشخص است حجم واردات کنجاله در سال 1403 نسبت به 1402 بیش از 600 درصد رشد کرده است.

لازم به ذکر است به واسطه واردات کنجاله، صرفه اقتصادی تولید روغن از محل دانه های روغنی برای کارخانه های روغن کشی داخلی کاهش یافت، که این امر منجر به کاهش تولید روغن خوراکی شد. البته گفتنی است احتمالا افزایش واردات کنجاله به منظور جلوگیری از افزایش قیمت نهاده های دامی در بازار و در مرحله بعدی گوشت قرمز بوده است. اما به هر حال واردات انبوه کنجاله بخشی از صرفه اقتصادی شرکت های تولید کننده روغن داخلی را که تفاله دانه های روغنی (کنجاله) میفروختند را کاهش داد و همین امر منجر به کاهش تولید روغن شد.

2- اجازه واردات روغن به شرط خرید کلزا کشاورزی

یکی دیگر از عوامل کمبود روغن خوراکی در بازار، به سیاست‌های حمایتی گذشته برای تقویت تولید داخلی برمی‌گردد. بر اساس این سیاست، واردکنندگان روغن ملزم بودند برای دریافت مجوز واردات، بخشی از دانه‌های روغنی تولید شده توسط کشاورزان داخلی، مانند کلزا، را خریداری کنند. این سازوکار که با نیت حمایت از کشاورزان و تشویق به خودکفایی در تولید دانه‌های روغنی طراحی شده بود، در عمل به نتایج پیچیده‌ای منجر شد.

براساس سیاست‌های جدید در صنعت روغن، واردکنندگان روغن خام تنها در صورتی می‌توانند روغن خام پالم وارد کنند که میزان واردات آنها حداکثر 7 برابر مقدار دانه‌های روغنی خریداری‌شده از کشاورزان داخلی باشد. این اقدام با هدف حمایت از تولید داخلی و کاهش وابستگی به واردات انجام می‌شود.

این شرط، واردکنندگان را در فرآیند واردات با چالش‌های مضاعفی روبه‌رو کرد. از یک سو، قیمت و کیفیت کلزای داخلی در برخی موارد با نیازهای کارخانه‌های روغن‌کشی هماهنگ نبود و از سوی دیگر، این اجبار باعث افزایش هزینه‌های واردات و کاهش سرعت تامین روغن خوراکی در بازار شد. در نتیجه، نه تنها تقاضای بازار به طور کامل پاسخ داده نشد، بلکه تعادل عرضه و تقاضا نیز بر هم خورد و به کمبود روغن در بازار انجامید.

این تجربه نشان می‌دهد که اگرچه سیاست‌های حمایتی برای تولید داخلی ضروری هستند، اما طراحی و اجرای آن‌ها باید با بررسی دقیق ظرفیت‌های تولید، نیازهای بازار، و توانایی صنایع همراه باشد تا از ایجاد اختلال در زنجیره تامین کالاهای اساسی جلوگیری شود.

3- ایجاد محدودیت در ثبت سفارش ها

با توجه به شرایط ویژه واردات کالاهای اساسی، امکان ثبت سفارش برای تمامی افراد فراهم نیست و نیاز به دریافت مجوز ها و احراز صلاحیت افراد دارد. اما به نظر می رسد برخی از بازرگانان این امکان را به شخص دیگری می فروختند و از این محل درامد های قابل توجهی کسب می کنند.

چندی پیش واردکنندگان خواستار تقسیم متوازن سهمیه واردات روغن بین آن ها و واردکنندگان عمده شده بودند. به دنبال تقسیم متوازن این سهمیه ها، واردات حجم انبوه روغن خام، با چالش هایی روبرو شد. همچنین برخی از واردکنندگان خرد نیز به دلیل اینکه هزینه های حمل و نقل کالا در حجم کم، صرفه اقتصادی نداشت، رو به فروش امتیاز ثبت سفارش خود آوردند.

فروش امتیاز ثبت سفارش: به دنبال این اتفاق، یکی از مقامات وزارت جهاد کشاورزی در مصاحبه خود در آذرماه امسال عنوان کرده بود که فروش امتیاز ثبت سفارش غیر قانونی است و کارت بازرگانی متخلفین ابطال خواهد شد. خانی نوذری، معاون پیشین بازرگانی وزارت جهاد کشاورزی، با اشاره به فروش یا واگذاری امکان ثبت سفارش گفت: هرگونه واگذاری مجوزهای ثبت سفارش کالا به دیگران تخلف محسوب می‌شود و با افراد خاطی طبق قوانین مربوط به قاچاق کالا و ارتشاء برخورد خواهد شد.

وی تاکید کرد که این اقدام می‌تواند منجر به ابطال کارت بازرگانی، جریمه‌های نقدی و حتی حبس برای واگذارکنندگان و بهره‌برداران شود. از تشکل‌های اقتصادی خواسته شده است موارد تخلف را برای پیگیری به صورت مکتوب گزارش دهند.

4- خروج سرمایه گذاری خارجی و تشدید انحصار

اخیراً خبرهایی درباره خروج یک سرمایه‌گذار خارجی از بازار روغن ایران منتشر شده است که واکنش‌های گسترده‌ای را به همراه داشته است. سهام این شرکت خارجی به یک مجموعه داخلی واگذار شده که از پیش سهم قابل‌توجهی در زنجیره تامین و تولید روغن خوراکی داشته است. این تغییر مالکیت، نگرانی‌هایی را درباره افزایش تمرکز در بازار و کاهش رقابت به وجود آورده است.

تمرکز بیشتر در این صنعت می‌تواند به محدودیت‌های جدی در تنوع محصولات و انتخاب مصرف‌کنندگان منجر شود. همچنین، افزایش کنترل یک بازیگر اصلی بر زنجیره تولید و عرضه، احتمال افزایش قیمت‌ها و کاهش کیفیت محصولات را تقویت می‌کند. این وضعیت نشان می‌دهد که برای حفظ تعادل بازار و جلوگیری از آسیب به مصرف‌کنندگان، نظارت و سیاست‌گذاری‌های دقیق‌تر در حوزه تنظیم بازار ضروری است.

منبع: تسنیم