«بچه شاه» را به کنفرانس تهران راه ندادند

به گزارش ایسنا، ششم آذر هشتاد و یکمین سالگرد برگزاری نشست سران متفقین در تهران بدون حضور و اطلاع شاه ایران در تهران در سال 1322 است.

شاهِ ایران 36 سال بعد از تقسیم ایران بین انگلیس و روسیه در سال 1907 در سن‌پترزبورگ، در 28 نوامبر 1943 خار و خفیف شد.

ذلتِ خودخواسته

آغامحمد خان قاجار بعد از کشتار شاهان و کارگزاران دو سلسله زندیه و افشاریه بر تخت سلطنت در ایران نشست. به دلیل عقیم بودن، بعد از مرگش فتحعلی برادرزاده‌اش دومین شاه سلسله قاجار شد.

او با توهم تسلط بر تزارهای روس و کشورگشایی، دو بار به خاک ایران لشکرکشی کرد و بعد از 25 سال جنگ و خونریزی، در هر دو جنگ شکست خورد و بخش وسیعی از سرزمین‌های حاصلخیز ایران در منطقه قفقاز را در قالب دو قرارداد «ترکمنچای» و «گلستان» به روس‌ها باخت و از آن پس، دندان طمع شاهان قاجار برای کشورگشایی کنده شد.

بعد از آن، سیاستمداران امپراتوری روس در دربار محمد، ناصر، مظفر، محمدعلی و احمد فرزندان و نوادگان فتحعلی برای همیشه مقیم شدند و به اسم مباشر، مشاور و مستشار بر نظام حکمرانی شاهان قاجار مسلط شده و برای خود امتیازات و انحصارات خاص و ویژه سیاسی و اقتصادی ایران دست و پا کردند و کاپتولاسیون روسی به راه انداختند.

با تسلط چنین فضایی بر دربار و دیوان قاجار، کارگزاران، درباریان و دیوانیانی متولد شدند که مقهور تمدن غرب و شرق شدند و اکثرا رهسپار روسیه، انگلستان و فرانسه شدند.

آنتوان کتابچی‌خان، میرزا حسین قزینی سپهسالار، ناظم‌الدوله، معین‌الملک و اقبال‌الملک از جمله شخصیت‌های سیاسی و اقتصادی دیوان ایران عصر قاجار بودند که حاضر شدند به قیمت رسیدن به مُلک و مِکنت تن به سرسپردگی قدرت‌های روزگار خود دهند.

زالوی انگلیس

ورود انگلیسی‌ها هم به ایران در دوره شاهان قاجار رقم خورد. درباریان و دیوانیان سلسله قاجار که میل فرنگ رفتن به سرشان افتاده بود، برای رسیدن به این هدف تن به معاملات یک طرفه و خسارت‌بار دادند. تجار انگلیسی در هماهنگی کامل با سیاستمداران فرصت‌طلب و طماع خود، از دربار قاجار درخواست امتیازات ویژه کردند و بعد از آن پای شاهان و دیوانیان قاجار به انگلیس، فرانسه و سایر کشورهای اروپایی باز شد.

امتیازنامه روییتر

اولین تجارت ایران با انگلستان با امتیازنامه روییتر کلید خورد. پاول روییتر با پرداخت رشوه 20 هزار لیره استرلینگ انگلیس امتیاز ساخت راه زمینی، خط آهن، سد، معادن، احداث کانال‌های انتقال آب، تاسیس بانک شاهی، احداث شرکت‌های صنعتی و بهره‌برداری از عواید ناشی از جنگل‌ها و گمرکات ایران را به دست آورد.

وی این مبلغ را در سال 1250 بین میرزا حسین قزوینی ملقب به سپهسالار صدراعظم ناصرالدین شاه، میرزا ملکم‌خان مشهور به ناظم‌الدوله بنیانگذار لژ فراموسونی فراموشخانه، میرزا محسن‌خان تبریزی ملقب به معین‌الملک و میرزا محمد اقبال‌الملک تقسیم کرد و آنان برای در امان ماندن از رسوایی لو رفتن، مجوز پناهندگی همیشگی به انگلستان را از انگلیسی‌ها دریافت کردند.

قرارداد دارسی

37 سال بعد، آنتوان کتابچی خان رییس وقت گمرکات ایران در عصر مظفرالدین شاه در دی 1279 سراغ ویلیام دارسی رفت و با وساطت دراموند ولف وزیرمختار وقت انگلیس در ایران و ادوارد کوت نماینده بارون جولیوس دو روییتر بنیانگذار آژانس خبری رویترز و عاقد امتیازنامه روییتر، قرارداد اکتشاف و بهره‌برداری نفتی امضاء کرد.

ویلیام ناکس دارسی با صرف بیش از 600 هزار پوند استرلینگ انگلستان و جستجوی بیش از یک میلیون و 200 هزار کیلومتر مربع از حاصل‌خیزترین زمین‌های جنوب ایران در استان‌های کرمانشاه و خوزستان برای اولین بار در تاریخ رگه‌های نفت و گاز ایران را در منطقه خِرسان استان خوزستان شناسایی کرد و با در جریان قرار دادن دربار پادشاهی انگلستان، پای سیاستمداران انگلیس را بیشتر و گسترده‌تر از قبل به ایران باز کرد.

تقسیم ایران

سیاستمداران انگلیس و روسیه بعد از تسلط کامل با خصوصیات و روحیات دربار و دیوان سلسله قاجار و اطلاع کامل از طمع‌ورزی‌ها و ترس‌های آنان در 8 شهریور 1286 برابر با 31 آگوست 1907 قرارداد سن‌پترزبورگ را بدون اطلاع و حضور مظفرالدین شاه یا کارگزاران ایران به صورت محرمانه امضاء کردند.

آنان در این قرارداد ایران را به دو منطقه شمالی و جنوبی تقسیم و دولت مرکزی ایران را تابع تصمیمات خود کردند و محمدعلی و احمد، شاهان بعدی ایران هم از آنان پیروی کردند.

قرارداد 1919

12 سال بعد قرارداد 1919 در تاریخ 17 مرداد 1298 بین وثوق‌الدوله و سِر پرسی کاکس دیگر تاجر انگلیسی بسته شد.

قرارداد مذکور هم با پرداخت 131 هزار لیره استرلینگ انگلیس در دو بخش امضاء شد که هر بخش به صورت جداگانه امضاء شد. قرارداد اول با عنوان «قرارداد نظامی و سیاسی میان ایران و بریتانیا» یک مقدمه و شش ماده داشت و قرارداد دوم هم چهار ماده داشت و خزانه ایران را هدف‌گذاری کرد.

خاندان پهلوی

با سَر آمدم عمر قاجار، سیاستمداران انگلیسی خاندان پهلوی را بر تخت پادشاهی نشاندند. پهلویِ پدر در سال 1933 (1312) قرارداد دارسی را به دلیل سهم پایین ایران از عواید نفت استخراج شده، سوزاند. رفتار او، کار را به تهدید نظامی انگلیس علیه ایران، تهدید به ضبط دارایی‌های ایران و شکایت به دیوان لاهه کشاند.

رضا پهلوی برای جلب رضایت انگلیس، قرارداد جدیدی تنظیم کرد که سهم سالانه ایران از عواید فروش نفت را از 360 به 750 هزار لیر افزایش داد، اما در عوض مدت قرارداد دارسی که در دهه 60 میلادی پایان می‌یافت را برای 30 سال دیگر یعنی تا دهه 90 میلادی افزایش داد.

ذلت پهلوی

در خلال جنگ جهانی دوم که از 9 شهریور 1318 تا 11 شهریور 1324 اتفاق افتاد، نیروهای متفقین یا نیروهای هم‌پیمان شامل آمریکا، روسیه، انگلیس و فرانسه، کانادا و چند کشور دیگر که با نیروهای متحدین یا نیروهای محور که شامل آلمان، ایتالیا و ژاپن و چند کشور دیگر در جنگ بودند، تصمیم گرفتند در اواخر پاییز 1322 کنفرانسی سه روزه را به دلایل امنیتی به صورت کاملا مخفیانه و سری برگزار کنند تا تکلیف چند مسئله مهمِ جهان به خصوص تکلیف گردن‌کشی آلمان نازی را یکسره کنند.

ایران که در سال 1286 و دوره سلطنت محمدعلی شاه قاجار در قالب قرارداد 1907 معروف به قرارداد سن پترزبورگ بین روسیه و انگلیس تقسیم شد و دیوانیان و کارگزارانش یکی پس از دیگری مطیع اوامر آنان بودند، در جنگ جهانی دوم نیز پل پیروزیِ متفقین خوانده شد.

آنتونی ایدن، کاردل‌هال و مولوتف وزرای خارجه انگلستان، آمریکا و شوروی اوایل آبان 1322 در مسکو درباره جزییات اجلاس رهبران سه کشور برای ارزیابی از پیروزی‌های قوای متفقین در جبهه‌های جنگ جهانی دوم به توافق رسیدند و مذاکرات برای برگزاری محل کنفرانس آغاز شد.

به دلیل راحت بودن تامین امنیت تهران توسط ارتش سرخ و قوای انگلیس در ایران، ژوزف استالین پیشنهاد داد این کنفرانس در تهران برگزار شود و با موافقت چرچیل و روزولت، پایتخت کشور استعمار زده ایران برای برگزاری کنفرانس سری قدرتهای وقت جهان آماده شد.

کنفرانس تهران

چهارم آذر 1322 ژوزف استالین رهبر اتحاد جماهیر شوروی روسیه و پنجم آذر، فرانکلین روزولت و وینستون چرچیل رییس جمهور وقت آمریکا و نخست وزیر انگلیس وارد تهران شدند.

کنفرانس مشترک سه کشور از 6 تا 9 آذر به صورت سری و کاملا محرمانه در سفارت روسیه در تهران برگزار شد و اعلامیه مشترک کشورها 9 آذر منتشر شد و فردای آن روز رهبران هر سه کشور تهران را به مقصد پایتخت های کشورهایشان ترک کردند.

غم‌انگیزترین خاطره تلخ باقی مانده از این کنفرانس برای مردم ایران، بی‌اطلاعی محمدرضا پهلوی، شاه وقت ایران از برگزاری این نشست در کشورش بود. او که در پی اخراج پدرش رضا شاه از ایران در 25 شهریور 1320 با حمایت انگلستان بر تخت پادشاهی نشست تا لحظه ورود روسای وقت روسیه، آمریکا و انگلیس به ایران کلا از ماجرا بی‌اطلاع بود.

در روز ورود رهبران سه کشور به ایران دفتر علی سهیلی نخست‌وزیر وقت ایران و نه دربار و دفتر سلطنتی محمدرضا شاه، توسط کاردار شوروی روسیه در ایران در جریان حضور روسای سه کشور و برگزاری کنفرانس در کشورِ تحتِ فرمانش قرار گرفت.

این کنفرانس که در دولت دوم سهیلی برگزار شد، از ابتدا تا انتها به صورت محرمانه و بدون درز کوچک‌ترین خبری برگزار شد.

اولین خبر کنفرانس، پس از خروج رهبران متفقین از ایران توسط سهیلی، رییس دولت در نشست مشترک هیات وزیران، نمایندگان مجلس و مقامات لشکری و کشوری در تاریخ 10 آذر 1322 اعلام و در روزنامه اطلاعات منتشر شد.

اعلامیه کنفرانس

اعلامیه پایان کنفرانس تهران یک مقدمه، 9 فصل و 6 ضمیمه داشت. از جمله اینکه قرار بود استقلال و تمامیت ارضی ایران به رسمیت شناخته شود و انگلیس و روسیه برای تخلیه خاک ایران در فاصله 6 ماه بعد از پایان جنگ جهانی دوم وعده داده شد، اما روسای این کشورها هرگز پایبند تعهدات شان نماندند و کشورمان ماند و شیوع بیماریهای واگیردار ناشی از فقدان دارو و تجهیزات پزشکی کافی و خسارتهای سنگین اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی فراوان پس از جنگ.

اصرار دولت انگلیس و روسیه برای گرفتن امتیاز استخراج و بهره‌برداری از چاه‌های نفت و گاز ایران کار را به جایی رساند که سیاستمداران روس اصلا خروج قشون نظامی شان از ایران را منوط به گرفتن امتیاز بهره‌برداری از چاههای نفت و گاز ایران در دریای خزر کردند.

تیغ زنی ایران

در ساعتی که ژوزف استالین بیانیه احترام به استقلال و حاکمیت ملی و تمامیت ارضی ایران را در آذر 1322 در تهران امضاء کرد، شهرهای شمالی ایران در اشغال ارتش سرخ بود یا وقتی اعتبارنامه سید جعفر پیشه‌وری نماینده حزب توده در نخستین روزهای کار چهاردهمین دوره مجلس شورای ملی رد شد، وی و قاضی محمد به‌عنوان رهبران دو حزب دمکرات آذربایجان و کردستان با کمک نظامیان روس در استانهای آذربایجان و کردستان، خودمختاری اعلام کردند.

قوای نظامی روس تا زمان امضای قرارداد تاسیس شرکت مختلط نفت ایران و شوروی در تاریخ 15 فروردین 1325 و تشکیل کابینه ائتلافی با حضور اعضای حزب توده در تهران در تاریخ 10 مرداد 1325 حاضر به ترک ایران نشدند.

آمریکا و انگلیس هم که اعلامیه مذکور را امضاء کردند به راحتی حاضر به خروج از ایران نشدند. هیات‌های اقتصادی و نفتی هر دو کشور سه ماه پس از امضاء اعلامیه تهران در اسفند 1322 به ایران آمدند. روسای شرکتهای نفتی شوکونی ـ واکیوم و سینکلر از آمریکا و رییس شرکت رویال داچ شل انگلیسی ـ هلندی به تهران آمدند و خواهان دریافت امتیاز استخراج و بهره برداری از چاههای نفت و گاز جنوب شرقی کشورمان شدند.

حضور نمایندگان دو کشور و توافقات پشت پرده کاملا محرمانه نگه داشته شد. شدت این محرمانگی به حدی بود که به جز شاه و برخی اطرافیان دولتی‌hش هیچ کس از مذاکرات محمد ساعد مراغه‌ای، نخست‌وزیر وقت ایران با شرکتهای نفتی اطلاع پیدا نکرد.

قوای نظامی انگلیس زمانی شهرهای جنوبی ایران را ترک کردند که سیاستمداران این کشور توانستند طیف گسترده از وکلای مجلس شورای ملی را با دستکاری در نتیجه انتخابات دوره چهاردهم، وارد مجلس کنند.

منابع:

روزشمار تاریخ، جلد دوم، باقر عاقلی، ص 102

موسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران، قرارداد 1907 میلادی

ظهور و سقوط سلطنت پهلوی، مؤسسه مطالعات و پژوهشهای سیاسی، ج اول، صص 129 و130

فصلنامه تاریخ روابط خارجی، نشریه مرکز اسناد و تاریخ دیپلماسی وزارت امورخارجه، شماره‌های 7 و 8، صص 62 و 63

منبع: ایسنا