بررسی رفتار گله‌ای و اثر خرد جمعی بر سرمایه‌گذاری در بورس تهران

اجتماع تاثیر شگرفی بر قضاوت افراد دارد مردم بشدت تحت تاثیر محیط اجتماع خود قرار می گیرند و غالبا برای پیروی از محیط خود را تحت فشار حس می کنند در این مقاله می خواهیم چگونگی شکل گیری این اثر و تاثیرات آن بر قیمت سهام در بورس را دقیق تر بررسی کنیم.

آقای جیمز سوروویکی در کتاب خرد جمعی اعتقاد دارد گروه های بزرگ، بهتر از افراد میتوانند مشکلات را حل کنند بعنوان مثال دانشمندی بنام فرانسیس گالتون در یک نمایشگاه دام در سال 1906 مسابقه ای برای بازدید کننده گان ترتیب داد که می بایست شرکت کنندگان وزن یک گاو را حدس می زدند.

نتایج حیرت انگیز بود. اگرچه هیچ فردی به تنهایی از جمله کارشناسان این زمینه نتوانست وزن دقیق گاو را حدس بزنند اما میانگین وزنی که بازدیدکنندگان تخمین زدند تنها یک پوند بیشتر از وزن واقعی حیوان بود. بعبارت دیگر برآورد جمعی بسیار دقیقتر از برآورد فردی بود! گالتون دریافته بود چگونه یک گروه می تواند حقیقتا از هر یک از اعضای خود به صورت جداگانه از جمله کارشناسان خردمندتر باشد.

در یک جامعه آماری در یک نمایش تلویزیونی بنام “چه کسی می خواهد میلیونر شود؟” نتایج جالبی بدست آمد. شرکت کنندگان مسابقه می بایست برای کسب جایزه در چند مرحله به سوالات چهار گزینه ای پاسخ دهند و در این روند برای کمک گرفتن از دیگران می توانند از گزینه های نجات استفاده کنند.

آنها می توانستند گزینه “از متخصص این زمینه بپرس” را انتخاب کنند و نظر یک متخصص را بپرسند و یا  گزینه “از حاضران بپرس” را انتخاب کنند و نظر آنها را بدانند. تجزیه و تحلیل انجام شده نشان داد پاسخ 65 درصد از کارشناسان درست بود درحالیکه 91درصد حاضران به سوالات مطرح شده پاسخ درست داده بودند!

نگاهی گذرا به تاریخ می تواند ثابت کند لزوما همه گروهها خردمند نیستند و  رفتارهای گروهی در اجتماعات آشوبگر اوباش خشن و رفتار گله ای اراذل نیز بروز می نماید.

هر چه گروه متنوع تر باشد تصمیمات ان عاقلانه تر است . گروههای ناهمگن اغلب در برابر گروه های همگن در مقابله با مشکلات بهتر عمل میکنند. در یک گروه نا همگن یعنی گروهی از سنین، جنس، مذاهب و تخصص های مختلف هر یک از افراد ایده ها و دیدگاه های جدید ارائه می دهند که هرگز از یک گروه همگن سر نخواهد زد.

گروه های همگن مانند گروه هایی که از افراد متخصص تشکیل شده اند غالبا این ضعف را دارند که مهارت و رویکرد اعضای آن بیش از حد شبیه هم هستند بعبارت دیگر در نظر گرفتن استدلال مخالف و تفکر غیر معمول برای آنها دشوارتر است. شاید به همین دلیل باشد که تحلیل های کارشناسان بازار تا حدی شبیه یکدیگر است!

آقای سوروویکی در کتاب خرد جمعی معتقد است هر چه گروه بزرگتر باشد هوشمندانه تر هم خواهد بود و بعنوان قاعده کلی تا زمانیکه در مورد مردم صحبت می کنیم (نه کلونی ها) هر چه گروه بزرگتر باشد طبیعتا تنوع آن گروه نیز بیشتر بوده و هر چه متنوع تر باشد ایده ها و مهارت های با ارزش تری را در یک جا گرد هم می آورند.

برای یک گروه کوچک بسیار ساده تر است که روی یکدیگر تاثیر بگذارند در چنین گروه هایی اغلب شخصی بحث را در دست می گیرد که می تواند تصمیمات گروه را تحت تاثیر خود قرار دهد از سویی دیگر افرادی که خود را رهبر می دانند توانایی های شان را بیش از حد دست بالا میگیرند حتی اگر فاقد تخصص کافی در آن زمینه باشند!

رفتار گله ای به یک الگوی گسترده اجتماعی در یک گروه خاص اشاره داشته و در واقع یک مکانیسم دفاعی است که افراد توسط آن و بمنظور کاهش ریسک شخصی از تصمیمات و اقدامات گروهی پشتیبانی می کنند انسان ها ذاتا موجوداتی اجتماعی بوده و به همین دلیل در جمع احساس امنیت بیشتری می کنند. بعنوان نمونه نوجوانان از ترس عدم مقبولیت توسط بقیه دقیقا همان کاری را می کنند که دیگران انجام میدهند.

گروه ها همچنین ممکن است دچار اشتباهاتی مانند تایید اجتماعی بشوند یعنی هنگامی که مردم تعدادی از اعضای گروه های دیگر را می بینند که کارهای خاصی انجام داده و حرفهای خاصی می زنند به نظرشان می آید که احتمالا باید دلیل خوبی برایش داشته باشند و لزوما آنچه مردم انجام می دهند و می گویند اثباتی برای درستی آن است حتی اگر به معنای واقعی بر مبنای حقیقت نباشد به همین دلیل است که وقتی افراد زیادی عقیده ای هرچند غیر منطقی را مدام ابراز می کنند، معمولا طولی نمی کشد که آن عقیده حامیان خود را پیدا می کند.

گروه ها فقط در صورتی می توانند هوشمند باشند که از دیدگاه تعداد زیادی متفکر مستقل تشکیل شده باشند. گرایش های نامعقولی که در هر گروه بوجود می آید تنها در شرایطی قابل پذیرش است که همه اعضای آن گروه بتوانند مستقلانه فکر کنند.

در گروهی که هیچ کس بطور مستقل فکر نمی کند معمولا در نهایت افراد نظرات مشابهی خواهند داشت زیرا این امر از تضاد و درگیری جلوگیری می کند در صورتیکه چنین تضاد هایی باید آشکارا مورد بحث قرار بگیرند اعضای چنین گروهی بدون اینکه نظرات دیگران را مورد بحث قرار دهند آن را قبول می کنند و روش تفکر آنها رفته رفته به یکدیگر شبیه می شود.

کتاب خرد جمعی به این نتیجه می رسد که وقتی مردم بدانند از مزایای بلند مدت برخوردار خواهند شد به صورت گروهی با یکدیگر همکاری می کنند. بعبارت دیگر هماهنگی بطور طبیعی مخصوص گروه های بزرگ است مشروط به اینکه افراد تنها به فکر خودشان نباشند، ما سرعت خود را کم میکنیم تا از برخورد به ترافیک پیش رو پیشگیری کنیم و سرعت خود را زیاد میکنیم تا از ایجاد ترافیک برای دیگران جلوگیری کنیم. چنین قوانین راهنمایی و رانندگی می تواند در زمینه های دیگر زندگی نیز اعمال شود. افرادی که متوجه هستند دیگران قصد دارند به کجا بروند و چه کاری انجام دهند در نهایت سریعتر به اهداف خود می رسند و کسانی که فقط به فکر خودشان هستند باعث ایجاد ترافیک و تصادف می شوند.

آقای سورویکی معتقد است انسان موجودی اجتماعی است و به کار گروهی عادت دارد، اما چنین گروه هایی تنها وقتی کار آمد هستند که تمام اعضای آن منافع خودخواهانه و کوتاه مدت خود را برای دست یابی به اهداف بلند مدت گروه کنار بگذارند و یکی از راه های تشویق چنین رفتاری ایجاد قاعده و قانون است.

رفتار توده وار بعنوان الگوهای رفتاری در میان افراد مختلف شایع است. در بازارهای مالی فتار توده وار عبارت است از آن دسته رفتارهای سرمایه گذاران در بازار که منجر به نادیده گرفتن پیش بینی ها و عقاید خود در رابطه با قیمت سهام شده و اتخاذ تصمیمات سرمایه گذاری تنها بر پایه رفتار کل بازار.

 در بازارهای مالی خصوصا بورس شاهد سهامی هستیم که بطور توده وار خریداری شده و بطور معنی داری بازده بالاتری را در همان دوره تجربه کرده اند.  همچنین در برخی موارد مشاهده می شود قیمت سهام دچار نوسانات شدیدی می شود بدون اینکه اطلاعات مشخص و موثقی در رابطه با آنها منتشر شده باشد.

شناخت فرایند تصمیم گیری فعالان بازار همواره موضوعی چالش برانگیز برای مشارکت کنندگان در بازار بوده است. از جمله این مشارکت کنندگان شرکتهای سرمایه گذاری هستند که یکی از مهمترین فعالان بازار سرمایه بشمار می روند

رفتار توده وار از این جهت می تواند در ایجاد حبابهای سفته بازی نقش ایفا نماید که افراد مایلند برندگان بازار را بویژه زمانیکه عملکرد خوب آنها تکرار می شود بدقت زیر نظر گیرند.

رفتار جمعی در هر دو گروه سرمایه گذاران نهادی و انفرادی تایید و مشاهده  می شود بعبارت دیگر هر دو گروه سرمایه گذاران بورس اوراق بهادار بطور معمول در اتخاذ تصمیم های سرمایه گذاری خود از تصمیمات دیگر سرمایه گذاران  تبعیت کرده و پیروی از آنها را به اتخاذ تصمیم مستقل ترجیح می دهند.

دلایل بروز چنین الگوی رفتاری را باید در ناکارایی بازار، نبود شفافیت اطلاعاتی، تبعیت فعالان بازار از اخبار غیربنیادی در اتخاذ تصمیم ها جستجو کرد که می تواند متاثر از نواقص موجود در ساز و کارهای اجرایی طراحی شده بازار باشد.

اگر معاملات سرمایه گذاران نهادی مبتنی بر اطلاعات کافی نباشد و تنها بر اساس پیروی از سایر سرمایه گذاران باشد رفتار توده وار در بین آنها رخ خواهد داد و این موضوع یکی از رفتارهای فراگیر بازارهای مالی است که قادر به توضیح بخشی از نوسانات بازارها بویژه بورس اوراق بهادار تهران خواهد بود.

رفتار جمعی سرمایه گذاران نهادی بیش از سرمایه گذاران انفرادی مشاهده می شود. این موضوع ناشی از ارتباط نزدیک سرمایه گذاران نهادی و نیز تعداد اندک آنها نسبت به سرمایه گذاران انفرادی می تواند باشد.

سرمایه گذاران  و مدیران صندوقها بصورت توده هایی به تصویر کشیده می شوند که بدون اطلاعات کافی و درک ریسک پاداش مبادلات به سمت معاملات پر ریسک  یورش می برند و با اولین نشانه نامنی و خطر به سمت مواضع امن تر فرار می کنند

حرکت توده وار در صندوق های سهامی بیشتر از صندوقهای درآمد ثابت دیده می شود. هر چه ارتباط شرکتها و رد و بدل اطلاعات بیشتر باشد رفتار توده وار بیشتر دیده می شود.

در شرکتهای نهادی (حقوقی ها) رفتار توده وار در جهت فروش پررنگ تر است و دلیل اصلی ین مساله را می توان بدبینی سرمایه گذاران نهادی به آینده بازار دانست.

از آنجاییکه سرمایه گذاران نهادی از مهمترین بازیگران بازار سرمایه و بویژه بازار سهام هستند فعالیت های این سرمایه گذاران علاوه بر تاثیر مستقیم بر شاخص ها ، بر معاملات سایر فعالان بازار سهام نیز اثرگذار است.

معمولا پس از بحران های مالی گسترده،” رفتار توده ای” یا “رفتار گله ای” تبدیل به عبارتی تحقیر آمیز در فرهنگ لغات مالی می شود و به همین دلیل سرمایه گذاران تلاش می کنند خود را از این موضوع مبرا دانند.

در ایران برای بررسی رفتار توده وار در بورس تهران تحقیقاتی از سوی مجامع دانشگاهی انجام صورت پذیرفته و مشاهده شده سطح رفتار جمعی در ایران نسبت به بورس اوراق بهادار سوئد، انگلستان و نیویورک بیشتر و از بورس نزدک و بورس اوراق بهادار پرتغال کمتر است.

بطور کلی رفتار توده وار در سهم های کوچک و در حال رشد پر رنگ تر است، مشاهدات نشان می دهد افراد در هنگام خرید بر اساس اطلاعات دریافت شده از گروه اقدام می کنند اما در هنگام فروش بیشتر از جنبه رفتاری خود تبعیت می کنند.

طبق تحقیقی که صورت پذیرفته  مشاهده شده رفتار گروهی در هنگام خرید برای سرمایه گذاران انفرادی و درهنگام فروش برای سرمایه گذاران نهادی بیشتر از سایر مواقع دیده می شود.

افراد ذاتا به همنوایی با دیگران تمایل دارند. یک سرمایه گذار طالب حداکثر سود، بدلیل اینکه فکر می کند دیگران ممکن است چیزهایی در خصوص بازده سرمایه گذاری بدانند که او نمی داند ، تصمیم برنامه ریزی شده خود برای سرمایه گذاری را پس از مشاهده دیگران تغییر می دهد و در بسیاری مواقع تحت تاثیر محیط سرمایه گذاری فشاری را در جهت همرهنگی با محیط در خود احساس می کنند تاجاییکه از انجام هر گونه اقدامی در جهت عکس روند جاری ناتوان می گردد. افراد احساس می کنند ارزش ندارد با مجموعه توده مورد نظر دربیوفتند و برای اجتناب از لگدمال شدن دنباله روی توده ها می شوند.

تقلید سهامداران از یکدیگر، ریسک سرمایه گذاری را در بازار افزایش داده و نهایتاً منجر به تحمیل زیان اکثریت سرمایه گذران در بازار می گردد.

آشنایی با تمایلات فردی و رفتار گروهی خصوصا در دوران صعود و شناسایی بموقع سمت و سوی بازار قبل از  نزول می تواند سودهای شگفت انگیزی برای سرمایه گذاران با تجربه ایجاد نماید.