جامعه‌ی درگیر خشکسالی جامعه امیدواری نیست
زمانی که خشکسالی رخ می‌دهد، در ابتدا جامعه‌ی محدوده‌ی جغرافیایی درگیر خشکسالی تحت‌تأثیر مستقیم قرار می‌گیرد. در همین جامعه هم آن گروهی که معیشت وابسته به زمین دارند بیشترین تأثیر را می‌پذیرند. خشکسالی با از دست دادن بسیاری از مشاغل همراه است و باعث افزایش بیکاری در منطقه میشود
وقتی حرف از خشسکسالی می شود همه ما به نبود آب فکر می کنیم. اما بارش ها تا حدودی ما را به رفع این بلا امیدوار می کند در حالی که مساله چگونگی هدایت و نگهداری آب بارش ها هم هست. همان چیزی که هیچ تدبیری برای آن اندیشیده نشده است. از طرف دیگر وقتی آب نباشد و خشکسالی بر هر منطقه و شهری حکم فرما شود قطعا مسایل و مشکلات اقتصادی هم در آن شهر بیش از پیش نمود پیدا می کند. سالها بی توجهی به هدر رفت آب در کشاورزی سنتی، برداشت های بی قاعده از سفره های آب زیر زمینی و البته هدر رفت آب در بخش صنعت همه و همه دست به دست هم داده اند تا ایران را به سرزمینی خشک تبدیل کنند. اما این خشکسالی به غیر تاثیراتی که بر محیط زیست و طبیعت می گذارد چه پیامدهای اجتماعی و اقتصادی به دنبال خواهد داشت. برای رسیدن به پاسخ این پرسش با «شهره صدری خانلو، فارغ‌التحصیل دانشگاه Aix-Marseille فرانسه و پژوهشگر حوزه‌ی محیط زیست و آب» به گفت و گو نشسته ایم.
خشکسالی با فقر ارتباط تنگاتنگ دارد
شهره صدری خانلو درباره‌ی ارتباط اقتصاد و خشکسالی می‌گوید: «به‌طور کلی خشکسالی با کمبود آب تعریف میشود و کمبود آب هم با فقر رابطه ناگسستنی دارد. از طرف دیگر فقر هم نتیجه اقتصاد نابه‌سامان است. این رشته ها با هم در ارتباط هستند ولی شدت آنها بستگی کامل به نحوه‌ی مدیریت اقتصادی و آبی دارد؛ یعنی حتی در یک منطقه‌ی بسیار خشک که با خشکسالی مواجه است اگر مدیریت مناسب منابع آب را داشته باشیم، میتوانیم اقتصاد منطقه را از خسارات بیشتر نجات دهیم. اگر خشکسالی در یک منطقه با اقتصاد بسیار قوی رخ دهد، منابع مالی موجود می‌تواند با اجرای راهکارهای فراوان موجود از دوره‌ی خشکسالی به نحوی عبور کند که خسارات کمتری متوجه مردم و اقتصاد منطقه گردد.»
فرصت‌های توسعه از دست می‌روند
او اضافه می‌کند: «در سطح کلان استان‌هایی که بیشتر با خشکسالی مواجه هستند از اقتصاد شکننده‌تری برخوردارند و فرصت های توسعه را به‌دلیل کمبود آب از دست می‌دهند. ریسک سرمایه‌گذاری اقتصادی و اجتماعی در مناطقی که با خشکسالی مواجه هستند بالاتر و جذب سرمایه سخت‌تر است. کاهش جمعیت منطقه بدلیل مهاجرت مساوی است با از دست دادن نیروی کار که با اقتصاد رابطه‌ی مستقیم دارد. حالا همه‌ی این موارد را در گستره‌ی وسیعی از کشورمان ایران تصور کنید. آسیب های وارده می تواند حجم بالایی داشته باشد.»
صدری خانلو ادامه می دهد: «کشورهای حاشیه خلیج فارس هم با کمبود آب مواجه‌اند ولی اگر همین خشکسالی در یک منطقه و کشور محروم با منابع مالی کم رخ دهد تاثیرات اجتماعی و اقتصادی آن بر مردم منطقه بسیار گسترده‌تر خواهد بود. نگاه کنیم به سالها خشکسالی در استان سیستان و بلوچستان؛ سال پیش مدیرعامل آب منطقه‌ای این استان اعلام کرد که سیستان و بلوچستان با خشکسالی 20 ساله مواجه است. این خشکسالی چه بر سر اقتصاد منطقه آورده است؟ چه تعداد روستا به‌دلیل خشکسالی در استانی که نیمی از جمعیت آن روستانشین است خالی از سکنه شده است؟ سال 1400 اعلام کردند 40 درصد روستاهای این استان خالی از سکنه شده است.»
ایران درگیر تلفیقی از انواع خشکسالی است
این پژوهشگر حوزه‌ی محیط زیست و آب درباره نوع خشکسالی در ایران می‌گوید: «در مورد ایران با تلفیقی از انواع خشکسالی مواجه هستیم. یعنی شاهد پدیده‌های اقلیمی، شرایط جغرافیایی، کاهش بارش برف و باران هستیم و از سوی دیگر هم مدیریت بسیار بد منابع آب و از طرف دیگر خشکسالی زراعی و کاهش میزان تولید محصولات کشاورزی به‌دلیل همان مدیریت اشتباه منابع آب را داریم. تاثیر مدیریت نامناسب منابع آب در تشدید اثرات خشکسالی در ایران بیشتر است، چرا که باعث از دست دادن منابع آب زیرزمینی هم به دلیل برداشت های غیرمجاز و بهره‌برداری بیش از ظرفیت آبخوان ها هستیم. از طرف دیگر با توجه به اینکه در بسیاری از شهرها و روستاهای کشورمان تامین آب شرب نیز از منابع آب زیرزمینی صورت می‌گیرد این برداشت ها باعث شده تا در تامین آب شرب نیز مردم با مشکلات زیادی مواجه شوند.
اثرات اجتماعی خشکسالی دارای ابعاد متفاوتی است
شهره صدر خانلو در بخش دیگری از سخنان خود به اثرات اجتماعی خشکسالی اشاره کرده و می گوید: «زمانی که خشکسالی رخ می‌دهد، در ابتدا جامعه‌ی محدوده‌ی جغرافیایی درگیر خشکسالی تحت‌تاثیر مستقیم قرار می‌گیرد. در همین جامعه هم آن گروهی که معیشت وابسته به زمین دارند بیشترین تاثیر را می‌پذیرند. خشکسالی با از دست دادن بسیاری از مشاغل همراه است و باعث افزایش بیکاری در منطقه میشود.»
او می افزاید: «از دست دادن معیشت یا کاهش شدید درآمد بر اثر خشکسالی منابع خانوار برای تامین غذا، دارو و آموزش را کاهش می‌دهد و سبب گستردگی فقر میشود. علاوه بر این‌ها کمبود آب سبب استفاده‌ی مردم از هر منبع آبی میشود که می‌تواند با مصرف آب‌های آلوده و در نتیجه گسترش بیماری‌ها و حتی مرگ و میر کودکان زیر 5 سال به‌دلیل اسهال شدید همراه باشد.»
مهاجرت به دلیل خشکسالی و از دست رفتن امنیت اجتماعی
خانلو ادامه می دهد: «یکی از آثار اجتماعی خشکسالی عدم اطمینان به ادامه‌ی زندگی در محل سکونت است. خالی از سکنه شدن روستاها به معنای از دست رفتن امنیت اجتماعی است. با طولانی شدن مدت خشکسالی، ساکنین منطقه مهاجرت می‌کنند. خشکسالی ابعاد اجتماعی جدیدتر یافته است. الان مهاجرت به روستانشینان محدود نمی‌شود و شهرنشینان مناطق بسیار خشک و دارای مشکلات کمبود آب را نیز در بر می‌گیرد. مقصد بسیاری از این مهاجرت‌ها در سال‌های اخیر استان‌های شمالی بوده‌اند. مهاجرت خانوارها می‌تواند با لطمه به هویت، عدم همخوانی فرهنگی با محیط جدید و نااطمینانی به آینده برای مهاجران نیز همراه باشد.»
یکی از تبعات خشکسالی گسترش حاشیه‌نشینی است
او در ادامه‌ی ذکر آسیب‌های اجتماعی و اقتصادی خشکسالی اضافه می‌کند: «گسترش حاشیه‌نشینی نیز یکی از تبعات خشکسالی است. کوچک شدن اقتصاد خانواده و کاهش ارزش ملک مهاجران به معنی نیافتن خریدار برای خانه و زمین و یا فروش به بهای بسیار نازل است. همین امر می‌تواند یکی از عوامل مهم گسترش حاشیه‌نشینی باشد. چون خانوار پیش از مهاجرت سالها درگیر خشکسالی بوده و لطمه‌ی اقتصادی زیاد خورده است، اندوخته‌ی مالی ندارد و حالا با از دست دادن ارزش زمین و خانه عملاً سرمایه‌ای هم در مهاجرت به مکان جدید ندارد.»
در جوامع کوچک درگیر خشکسالی زنان و کودکان با معضل مواجه‌اند
شهره صدری خانلو می‌گوید: « در جوامع روستایی و شهرهای کوچک کمبود آب ناشی از خشکسالی روند روزانه‌ی زندگی را مختل می‌کند. تامین آب در کنار تامین معیشت به دغدغه تبدیل میشود. جامعه‌ی درگیر خشکسالی از جنبه‌های مختلف آسیب می‌بیند. زنان و کودکان برای جمع‌آوری آب مجبور به طی کردن مسافت‌های طولانی می‌شوند. این مسئله علاوه بر زحمت روزانه و رنج ناشی از حمل دبه‌های سنگین، باعث آسیب جسمانی، از دست رفتن فرصت آموزش کودکان و زمان برای کار زنان میشود. حتی در مناطقی که اب‌رسانی با تانکر صورت می‌گیرد نیز اختلال در زندگی خانواده‌ها رخ می‌دهد.»
عدم آمادگی برای سازگاری یا مقابله با خشکسالی
او بیان می‌کند: «خشکسالی عامل اصلی لطمه به اقتصاد در مناطقی است که از پیش برای سازگاری یا مقابله با این پدیده آماده نبوده‌اند. علی‌رغم پیشینه‌ی تاریخی ایران و آشنا بودن ایرانیان با خشکسالی، متاسفانه به‌دلیل مدیریت‌های نادرست در امر اقتصاد و در منابع آب ما با تاثیر گسترده‌ی خشکسالی مواجه هستیم. خشکسالی بیشتر بر گسترش فقر و کاهش درآمد خانوارها و روستانشینان و لطمه به اقتصاد محلی تاثیر داشته است. در واقع خشکسالی در ایران کاملاً با اقتصاد گره خورده است. مدیریت مناسبی برای تقویت اقتصاد در زمان وقوع خشک‌سالی‌های طولانی‌مدت و برنامه‌ای برای کاهش لطمه‌های اقتصادی ناشی از خشکسالی نداشته‌ایم. در سطح حرف و برگزاری جلسه تصمیماتی گرفته شده‌اند که بسیاری از آنها هرگز به مرحله‌ی اجرا نرسیده‌اند. با تغییر هر دولت هم با تغییر سیاست‌ها و برنامه‌ریزی‌ها مواجه هستیم.»
جامعه‌ی درگیر خشکسالی جامعه امیدواری نیست
شهره صدری خانلو در ادامه می‌افزاید: «جامعه درگیر خشکسالی، جامعه امیدواری نیست. چون امید به بهتر شدن اوضاع در آینده برایش مدام کمتر میشود. هربار وقوع خشکسالی باعث کوچک شدن اقتصاد خانواده و بیشتر شدن فقر میشود. تامین آب پایدار تنها امید برای اجتماع درگیر خشکسالی است. خشکسالی اقتصادی و اجتماعی در کشور ما بیشتر از مدیریت اشتباه منابع آب نشات گرفته است، چیزی که بیشترین تاثیرات اجتماعی را نیز در پی دارد.»
آسیب پذیری ایران در برابر خشکسالی جدی است
او درباره‌ی میزان آسیب‌پذیری جامعه ایران در برابر خشکسالی پاسخ می‌دهد: «متاسفانه به‌دلیل وضعیت بد اقتصادی در حال حاضر با آسیب پذیری جدی جامعه ایران از خشکسالی مواجه هستیم. انجام هر راه‌حلی، هر سازگاری با شرایط خشکسالی و هر جبران خسارت ناشی از خشکسالی نیاز به منابع مالی دارد. البته در قدم اول تفکر مدیریتی صحیح لازم است که این موضوع را به‌دلیل ضعف در مدیریت بحران در کشور و عدم ساختار تفکری پیشگیرانه قبل از وقوع رخدادها بطور واضح یا نداریم یا در آن بسیار ضعیف عمل شده است. به همین دلیل شاهد روند افزایشی آسیب‌های ناشی از خشکسالی در ایران هستیم.»
ادامه‌شیوه‌ی مدیریتی کنونی، افزایش پیامدهای خشکسالی
این پژوهشگر حوزه‌ی محیط زیست و آب در پایان می گوید: «در واقع ابعاد آسیب‌ها در جامعه درگیر خشکسالی بسیار متفاوت است؛ از مشکلات اقتصادی تا افزایش خشونت خانگی به‌دلیل فشارهای مالی و خستگی از دغدغه معاش و آب را می‌توان دید. اگر شرایط فعلی و کاهش میزان بارش ادامه یابد، با این وضعیت مدیریت منابع آب در کشور که هیچ‌گاه مدیریت خوبی نبوده است، با اضافه شدن شرایط بسیار بد اقتصادی و همچنین گسترده شدن ابعاد فقر در کشور، آسیب‌ها در آینده بسیار فراگیرتر ظاهر می‌شوند. از دست دادن هر لحظه در زمان فعلی برای کمتر کردن مشکلات ناشی از خشکسالی در کشور در آینده آسیب‌های اجتماعی را چندین برابر خواهد کرد.»
منبع: تجارت نیوز